Terwijl velen in de wereld zich concentreren op de gevaarlijke militaire confrontatie in Ethiopië, wordt ook Somalië geconfronteerd met een drievoudige veiligheidscrisis die de gestagneerde vooruitgang van het land in gevaar kan brengen. De instabiliteit in Ethiopië en de etnische onlusten hebben gevolgen voor de veiligheid in Somalië. De aanstaande parlements- en presidentsverkiezingen in Somalië vormen het tweede onderdeel van de opkomende veiligheidsstorm. En het plan van de regering-Trump om de Amerikaanse speciale operatietroepen in de komende twee maanden uit Somalië terug te trekken, zal de verschillende strijdkrachten tegen Shabab verder verzwakken en de militanten versterken.

Vanda Felbab-Brown

Directeur – Initiative on Nonstate Armed Actors

Senior Fellow – Foreign Policy, Center for Security, Strategy, and Technology

Hier zet ik uiteen wat de gevolgen van de Ethiopische crisis zijn voor Somalië. In een volgend bericht zal ik op de laatste twee kwesties ingaan.

Anti-Shabab operaties

De escalerende militaire confrontatie tussen de federale regering van Ethiopië en de politieke leiders van de Tigray regio heeft geleid tot een zorgwekkende humanitaire situatie. Ook dreigt de crisis de regio Tigray in een langdurige gewelddadige strijd te storten, regionale actoren te verstrikken en het etnische geweld in het hele land te verergeren.

Daarnaast heeft de crisis mogelijk ernstige gevolgen voor de stabiliteit en veiligheid in buurland Somalië. De crisis schaadt de anti-oproerpolitiek tegen de machtige jihad-terreurgroep al-Shabab en verergert de bestaande spanningen in Somalië tussen de hoofdstad en de regio’s.

De Ethiopische strijdkrachten, of zij nu in het kader van de missie van de Afrikaanse Unie in Somalië (AMISOM) of zelfstandig opereren, zijn een machtige speler in Somalië. Hun militaire gewicht is aanzienlijk groter dan dat van het Somalische nationale leger (SNA) of de Somalische nationale politie (SPN). Ondanks jaren van internationale opleiding en betalingen blijven de SNA en de SNP overwegend conglomeraten van op clans gebaseerde fractieuze milities, met weinig onafhankelijke capaciteit, zelfs voor defensieve operaties tegen al-Shabab.

De Somalische federale strijdkrachten en AMISOM vertrouwen op milities voor zeldzame offensieve operaties tegen al-Shabab en de verdediging van bases. Maar hoewel AMISOM sinds 2016 geen grote offensieve operaties tegen al-Shabab heeft uitgevoerd en in garnizoenen blijft gehurkt, verstijft haar aanwezigheid en die van niet-AMISOM Ethiopische troepen het moreel van de milities.

Overal waar Ethiopische troepen zich hebben teruggetrokken, volgden aanvallen van al-Shabab tegen lokale milities, leiders en bevolkingsgroepen; in de meeste gevallen heeft de groep uiteindelijk die gebieden overgenomen.

Somalië’s veiligheid is sinds 2016 langzaam verslechterd. Formeel controleert al-Shabab minder grondgebied dan op het hoogtepunt van zijn macht in 2011. Maar de reikwijdte is toegenomen, onder meer in Puntland en Somaliland. Al-Shabab pleegt regelmatig terreuraanslagen in Mogadishu, heft belastingen in het hele land en heeft veel bewegingsvrijheid, ook op belangrijke wegen. Zij perst Somalische bedrijven af, die al-Shabab soms inhuren om de concurrentie uit te schakelen. Al-Shabab verzorgt ook het bestuur, onder meer door shariah-rechtbanken te houden.

Als reactie op de opstand in Tigray nam de Ethiopische federale regering van premier Abiy Ahmed haar toevlucht tot intensieve militaire operaties in de Tigray-regio en tot zuiveringen van etnische Tigray uit het leger en de overheidsdiensten van Ethiopië. Tigray-soldaten en -commandanten in Somalië zijn ontwapend, in kazernes opgesloten of naar Ethiopië gestuurd. Deze zuiveringen verzwakken het moreel, de cohesie en de capaciteit van de anti-Shabab strijdkrachten.

Als de militaire confrontatie in Tigray escaleert en overslaat naar andere Ethiopische regio’s – en als de Ethiopische regering meer troepen terugtrekt uit Somalië – zal AMISOM ernstig worden verzwakt. De strijdmacht van de Afrikaanse Unie is afhankelijk van het Ethiopische contingent. Andere leden, zoals Djibouti, Burundi en Uganda, zullen zich wellicht ook beginnen terug te trekken, zelfs als de salarissen van AMISOM, betaald door de Europese Unie (EU), hen daartoe aanzetten.

AMISOM moet haar missie in Somalië eind 2021 formeel beëindigen, maar Somalië is niet voorbereid op de veiligheidstransitie.

Het einde van AMISOM kan leiden tot grote veiligheids- en humanitaire problemen, die verder gaan dan de aanval van Al-Shabab in Somalië. De terugkeer van Burundese troepen zou bijvoorbeeld het risico van ernstig etnisch geweld in Burundi, dat de afgelopen jaren de kop op heeft gestoken, kunnen vergroten.

AMISOM zal zijn missie in Somalië volgens de officiële planning eind 2021 beëindigen, maar Somalië is niet voorbereid op de veiligheidstransitie. De internationale gemeenschap zal opnieuw proberen het mandaat van AMISOM te verlengen en de EU vragen om de AMISOM-betalingen die in december 2020 aflopen, opnieuw toe te staan. Maar de aanwezigheid van een robuuste Ethiopische inzet blijft een hoeksteen van elke zinvolle AMISOM-verlenging.

Rivalen tussen centrum en periferie

Ethiopië heeft ook cruciale steun geboden aan de federale regering van Somalië in haar rivaliteit met de federale lidstaten van Somalië.

Net als in Ethiopië vormen spanningen tussen centrum en periferie over economische middelen en politieke macht de kern van de instabiliteit in Somalië sinds de ineenstorting van het autoritaire regime van Siad Barre in 1991. De laatste jaren waren de stabilisatie-inspanningen in Somalië gericht op het overdragen van de macht van Mogadishu naar de Somalische regio’s en op het omvormen van het voorheen gecentraliseerde Somalië tot een federatie. Terwijl de vorming van de nieuwe staten en een nieuwe grondwet onvolledig en halverwege zijn, wil Somalië’s huidige regering van president Mohamed Abdullahi Mohamed (bekend als “Farmajo”), die wordt gesteund door Ethiopië, de macht recentraliseren.

Mohamed heeft zich agressief bemoeid met de politieke aangelegenheden van Somalië’s nieuwe staten. In 2018 verhinderde hij de overwinning van Mukhtar Robow bij de presidentsverkiezingen in de zuidwestelijke staat van Somalië. Hoewel Mohamed de geruchtmakende afvalligheid van Robow uit al-Shabab orkestreerde en hem amnestie verleende, kon hij niet toekijken hoe Robow de voorkeurskandidaat van Mohamed in de deelstaat overschaduwde; Mohamed liet Robow arresteren. Ethiopische troepen waren essentieel voor de arrestatie van Robow en waren betrokken bij de bloedige onderdrukking van Robow’s aanhangers. Maar zonder Ethiopische troepen zou de reikwijdte van al-Shabab in de zuidwestelijke deelstaat, met Baidoa als hoofdstad, nog groter zijn geweest.

Ethiopische troepen hebben eveneens een sleutelrol gespeeld in Mohameds rivaliteit met Ahmed Madobe, de president van Jubaland, een andere deelstaat van de federale staat. Madobe, een overloper van Al-Shabab en leider van een anti-Shabab militie, werd in 2013 president van Jubaland nadat hij de cruciale havenstad Kismayo en omliggende gebieden had veroverd op Al-Shabab en rivaliserende clans. Madobe regeert Kismayo met ijzeren vuist en ligt al jaren overhoop met Mohamed. Die spanningen escaleerden in 2019, toen Mohamed probeerde Madobe’s verkiezingsnederlaag en de installatie van Mohamed’s gevolmachtigde als president van Jubaland te orkestreren.

Na maanden van economische druk op Madobe door Mogadishu, en verschillende politieke manoeuvres en tegenmanoeuvres, mislukte Mohamed’s truc en behield Madobe het presidentschap van Jubaland. Maar niet voordat Ethiopische troepen die Mohamed steunen, in het voorjaar van 2020 bijna slaags raakten met een (onwillig) medelid van AMISOM, Kenia, dat Madobe al lang steunt. Een heftige confrontatie tussen Ethiopische en Keniaanse troepen kan de doodsteek betekenen voor AMISOM.

Met de steun van Ethiopië en Mogadishu opereert een ander deel van Jubaland, de regio Gedo, in wezen onafhankelijk van en in tegenstelling tot Madobe. Deze onafhankelijkheid is een doorn in het oog van Madobe. Ook hier is de aanwezigheid van Ethiopische troepen van cruciaal belang.

Regionale verwikkelingen

Mohamed heeft ook de leiders van Puntland, een andere federale lidstaat, en van de Verenigde Arabische Emiraten (VAE) tegen zich in het harnas gejaagd toen hij probeerde de investering van de VAE in de haven van Bosaso in Puntland te verhinderen. Ten eerste zag hij elk dergelijk initiatief als het voorrecht van Mogadishu, en ten tweede wilde hij niet dat de deal een andere bron van economische macht en autonomieambities van Puntland zou worden.

In april 2018 nam Mohamed $ 10 miljoen uit een Emirati-vliegtuig in beslag, met de bewering dat het geld bedoeld was als anti-Mogadishu steekpenningen voor de federale lidstaten. Bewerend dat Mohamed op de loonlijst staat van rivaal Qatar, hebben de VAE actief tegen Mogadishu gewerkt, en inderdaad de federale lidstaten van Somalië gesteund in oppositie tegen Mohamed.

Jarenlang hebben de VAE ook een van de twee machtigste milities in Puntland gesponsord, de Puntland Maritime Police Force (PMPF). Hoewel de PMPF oorspronkelijk was opgericht om piraterij tegen te gaan, fungeert zij de facto als pretoriaanse garde van de presidenten van Puntland en als bescherming tegen Mogadishu en de Somalische federale strijdkrachten.

Maar de regionale verwikkelingen zijn complex. Mohamed heeft niet alleen nauwe betrekkingen opgebouwd met Abiy, die hij beschouwt als een verwante centralist die niet geneigd is de macht over te dragen, maar ook met de president van Eritrea, Isaias Afwerki. De federale lidstaten vrezen dat de naar verluidt honderden Somalische strijdkrachten die in Eritrea zijn opgeleid, Mohamed’s persoonlijke strijdkrachten zullen worden. Isaias en Abiy onderhouden echter nauwe banden met de VAE. Bij een escalerend intern conflict in Somalië waarbij de VAE de kant kiest van de federale lidstaten tegen Mogadishu, zouden Abiy en Isaias zich genoodzaakt kunnen voelen Mohamed in de steek te laten. Dat zou Mogadishu aanzienlijk verzwakken en waarschijnlijk de splijtende dynamiek in Somalië versterken. Deze dynamiek kan nog toenemen, zelfs als Mohamed in februari 2021 niet wordt herkozen als president van Somalië.

Als het geweld tussen Mogadishu en de federale lidstaten zou ontploffen, zou dat ook snel lokale milities aantrekken: op clanbasis, behorend tot machthebbers, of gesponsord door externe actoren. Madobe zou zich aangemoedigd kunnen voelen om tegen Gedo op te treden of te proberen Somalische federale troepen uit Jubaland te verdrijven, wat mogelijk ook zou leiden tot militaire confrontaties tussen Kenia, Mogadishu en de overgebleven Ethiopische troepen. Puntland – dat anti-Mohamed is en dicht bij Madobe staat – zou zijn anti-Mogadishu bewegingen kunnen intensiveren en opnieuw provocerende maatregelen kunnen nemen, zoals het aanhalen van een alliantie met de VAE. (Qatar zou in de verleiding kunnen komen om dergelijke maatregelen via zijn gevolmachtigden in Puntland tegen te gaan.) Zowel al-Shabab als de Islamitische Staat in Somalië, die in Puntland is gevestigd, zouden hiervan profiteren. In de zuidwestelijke staat zouden clans die Robow steunen, kunnen proberen op te rukken tegen Mohameds politieke bondgenoten en federale troepen, of Mohamed volgend jaar nu aan de macht blijft of niet.

In al deze potentiële gelaagde conflicten zou al-Shabab de (indirecte) winnaar zijn, omdat het zijn capaciteiten tegen een brede groep actoren en zijn zichtbare territoriale controle aanzienlijk zou kunnen uitbreiden.

Somalië zou gemakkelijk kunnen omslaan in een complexe burgeroorlog waarbij al-Shabab, clans, de federale lidstaten, en Mogadishu betrokken zijn. Jarenlange inspanningen om een staat op te bouwen zouden snel teniet kunnen worden gedaan.

Waarom de-escalatie in Ethiopië nodig is om Somalië te stabiliseren

In het kort, elke verzwakking van de aanwezigheid van Ethiopische troepen in Somalië zou de aanzet kunnen geven tot een explosie van de spanningen tussen het centrum en de periferie van Somalië, die zouden kunnen uitmonden in complexe gewelddadige conflicten. Deze spanningen bevinden zich reeds op het hoogste punt sinds jaren.

Een snelle deëscalatie van de gewelddadige conflicten in Ethiopië is dus niet alleen van vitaal belang voor de stabilisatie van Ethiopië, maar ook voor die van Somalië. Omgekeerd zal een langdurige destabilisatie van Ethiopië vele gevaarlijke veiligheidstendensen in Somalië verergeren. Indien in Ethiopië een deëscalatie kan worden bereikt door middel van politieke onderhandelingen die tot een billijke machtsdeling leiden, zal Somalië over een nuttig model beschikken. Indien de de-escalatie het gevolg is van het feit dat de Ethiopische federale regering de politieke leiding van Tigray vermorzelt en de regio onderwerpt aan een pijnlijke humanitaire crisis en andere straffen, zullen zowel Mogadishu als de federale lidstaten van Somalië de verkeerde lessen leren.

Intussen moet de internationale gemeenschap echter trachten de federale lidstaten van Somalië, alsmede Mohamed (en mogelijk zijn opvolger) ervan te weerhouden van de instabiliteit in Ethiopië te profiteren door politieke provocaties en schietgrage manoeuvres uit te voeren.