Basilicum
Wetenschappelijke classificatie
Kingdom: Plantae Verdeling: Magnoliophyta Klasse: Magnoliopsida Orde: Lamiales Familie: Lamiaceae Genus: Ocimum Soorten: O. basilicum
Binomiale naam
Ocimum basilicum L.

Basilicum is de gewone naam van een aromatische, kruidachtige plant, Ocimum basilicum, uit de muntfamilie Lamiaceae. Deze soort, die vaak zoete basilicum wordt genoemd, wordt op grote schaal geteeld om zijn eetbare bladeren. De term basilicum wordt ook gebruikt voor de geurende bladeren van deze plant, die in de volksmond als kruid voor culinaire doeleinden worden gebruikt, of de term wordt nog specifieker gebruikt voor de kruiden die uit de gedroogde bladeren worden bereid. In ruimere zin kan de term basilicum worden toegepast op alle planten van het geslacht Ocimum, waartoe soorten behoren als heilig basilicum (Ocimum tenuiflorum) en de hybride citroenbasilicum (Ocimum × citriodorum).

Basilicum heeft een lange gebruiksgeschiedenis: in het oude Griekenland stond het bekend als het “koninklijke kruid” en in verschillende culturen werd het niet alleen voor culinaire, maar ook voor medicinale en religieuze doeleinden gebruikt. Basilicum is zeer veelzijdig als culinair kruid. Het biedt een grote verscheidenheid aan smaken en geuren, waaronder kruidnagel, citrus, kamfer, zoethout en kaneel, dankzij de variabele hoeveelheden van verschillende oliën in de verschillende cultivars. Met het menselijk vermogen om een breed scala aan moleculen te detecteren, zorgen deze unieke aroma’s en smaken van basilicum voor bijzondere ervaringen en verrukking.

Overzicht en beschrijving

Lamiaceae, de bloeiende plantenfamilie waartoe basilicum behoort, telt ongeveer 210 geslachten en zo’n 3.500 soorten. Lamiaceae planten zijn vaak aromatisch in alle delen en omvatten naast basilicum vele veel gebruikte culinaire kruiden, zoals munt, rozemarijn, salie, bonenkruid, marjolein, oregano, tijm, lavendel, en perilla. Vele leden van deze familie worden op grote schaal geteeld, niet alleen om hun aromatische kwaliteiten, maar ook om hun teeltgemak: deze planten behoren tot de gemakkelijkst te vermeerderen planten door middel van stengelstekken. Naast de planten die voor hun eetbare bladeren worden geteeld, worden sommige ook voor hun decoratieve loofwerk geteeld, zoals coleus en sneeuw-op-het-bergje. Andere worden gekweekt voor voedingsdoeleinden, maar er worden zaden in plaats van bladeren gebruikt, zoals bij chia. De bladeren staan tegenover elkaar, elk paar staat haaks op het vorige (gedecussieerd genoemd) of zijn wervelvormig. De bloemen zijn tweezijdig symmetrisch met vijf verenigde kroonbladen, vijf verenigde kelkbladen.

Binnen de Lamiaceae familie, is Ocimum een geslacht van ongeveer 35 soorten aromatische eenjarige en overblijvende kruiden en struiken, inheems in de tropische en warm gematigde gebieden van de Oude Wereld. De meeste planten, zoals Ocimum basilicum, hebben groene bladeren, maar de variëteit opaalbasilicum heeft paarse bladeren.

Zoete basilicum of tulsi (Hindi: तुलसी,Tamil: துளசி, Urdu: تلسی)) is een laaggroeiend kruid dat in warme, tropische klimaten wordt geteeld. Het is inheems in India en andere tropische gebieden in Azië, waar het al meer dan 5.000 jaar wordt geteeld. Basilicum wordt tussen de 30-60 centimeter (cm) hoog, met tegenoverstaande, lichtgroene, zijdeachtige, platte, glanzende bladeren van 3-7 cm lang en 1-3 cm breed. De bloemen zijn groot, wit van kleur, en staan in een eindstandige aar. Ongebruikelijk bij de Lamiaceae, zijn de vier meeldraden en de stamper niet onder de bovenlip van de bloemkroon geschoven, maar liggen over de onderste. Na entomofiele (insecten) bestuiving valt de bloemkroon af en ontwikkelen zich vier ronde dopvruchten in de tweekleurige kelk.

Zoete basilicum smaakt enigszins naar anijs, met een sterke, scherpe, zoete geur. Basilicum is zeer gevoelig voor koude en groeit het best in warme, droge omstandigheden. Hoewel de meeste variëteiten eenjarig zijn, zijn sommige meerjarig, zoals Afrikaans blauw en heilig Thais basilicum.

Andere basilicumsoorten worden in veel regio’s in Azië geteeld. De meeste Aziatische basiliumsoorten hebben een kruidnagelachtige smaak die over het algemeen sterker is dan die van de mediterrane basiliumsoorten. De meest opvallende is de heilige basilicum of tulsi, een vereerde inheemse plant in India. In China wordt de plaatselijke cultivar 九層塔 (jiǔcéngtǎ; letterlijk “pagode van negen niveaus”) genoemd, terwijl de ingevoerde variëteiten specifiek 羅勒 (luólè) of 巴西里 (bāxīlǐ) worden genoemd, hoewel vaak wordt verwezen naar een andere plantensoort, peterselie.

Lemonbasilicum (Ocimum × citriodorum), een kruising tussen basilicum (Ocimum basilicum) en Afrikaans basilicum (Ocimum americanum), heeft een sterke citroengeur en smaak die sterk verschilt van die van andere soorten omdat het een chemische stof bevat die citral wordt genoemd.

Het woord basilicum komt van het Griekse βασιλεύς (basileus), wat “koning” betekent. Volgens de legende groeide het boven de plek waar St. Constantijn en Helen het Heilige Kruis ontdekten. De Oxford English Dictionary citeert speculaties dat basilicum gebruikt zou zijn in “een of ander koninklijk zalfje, bad of medicijn”. Basilicum wordt door veel kookboeken nog steeds beschouwd als de “koning der kruiden”. Volgens een alternatieve etymologie komt “basilicum” van het Latijnse woord basilicus, dat draak betekent en de stam is voor basilisk (legendarisch, giftig reptiel), maar dit was waarschijnlijk een taalkundige bewerking van het woord zoals het uit Griekenland werd meegebracht.

Chemische bestanddelen

De verschillende basilicums hebben zulke verschillende geuren omdat het kruid een aantal verschillende essentiële oliën heeft die bij de verschillende variëteiten in verschillende verhoudingen samenkomen. De sterke kruidnagelgeur van zoete basilicum is afkomstig van eugenol, dezelfde chemische stof als kruidnagels. De citrusgeur van citroenbasilicum en limoenbasilicum is te danken aan een hoger gehalte aan de chemische stof citral (citroenal), die dit effect veroorzaakt in verschillende planten, waaronder citroenmunt, alsook aan de terpeenhoudende stof limoneen, die de echte citroenschil zijn geur geeft. Afrikaanse blauwe basilicum heeft een sterke kamfergeur omdat het kamfer en camfeen in hogere verhoudingen bevat. Zoethoutbasilicum bevat anethol, dezelfde chemische stof die anijs naar zoethout doet ruiken, en wordt daarom soms anijsbasilicum genoemd.

Andere chemische stoffen die bijdragen aan de kenmerkende geur van veel basilicums, afhankelijk van hun aandeel in elk specifiek ras, zijn:

• cinnamaat (dezelfde als in kaneel)
• citronellol (geraniums, rozen, en citronella)
• geraniol (zoals in geranium)
• linalool (Simon et al. 1999) (een bloemige geur ook in koriander)
• methylchavicol (Simon et al. 1999) (waaraan dragon zijn geur ontleent)
• myrceen (laurier, myrcia)
• pineen (dat is, zoals de naam al zegt, de chemische stof die dennenolie zijn geur geeft)
• ocimeen
• terpineol

Teelt

Zoete basilicum gedijt goed bij warm weer, maar gedraagt zich als eenjarig als er kans op vorst is. In Noord-Europa, de noordelijke staten van de Verenigde Staten en het Zuidereiland van Nieuw-Zeeland groeit het het best als het onder glas in een turfpot wordt gezaaid en in het late voorjaar/begin van de zomer (als er weinig kans op vorst is) wordt uitgeplant. Het gewas gedijt het best op een goed gedraineerde, zonnige plaats.

Hoewel basilicum het best buiten groeit, kan het binnenshuis in een pot worden gekweekt en net als de meeste kruiden doet het het best op een vensterbank die naar de evenaar is gericht. Het mag niet extreem koud zijn en groeit het best in sterk zonlicht, dus een kas of cloche is ideaal als die beschikbaar is. Ze kunnen echter ook in een kelder worden geteeld, onder fluorescentielampen.

Als de bladeren verwelkt zijn door gebrek aan water, zal zoete basilicum zich herstellen als het goed water krijgt en op een zonnige plaats wordt gezet. Gele bladeren onderaan de plant zijn een indicatie dat de plant meer zonlicht of minder meststoffen nodig heeft.

In zonniger klimaten zoals Zuid-Europa, de zuidelijke staten van de Verenigde Staten, het Noordereiland van Nieuw-Zeeland en Australië, gedijt basilicum goed als het buiten wordt geplant. Basilicum gedijt ook in de zomer in het midden en het noorden van de Verenigde Staten, maar sterft af wanneer de temperatuur het vriespunt bereikt, om het volgende jaar weer te groeien als men het laat uitzaaien. Het zal regelmatig water nodig hebben, maar niet zoveel aandacht als nodig is in andere klimaten.

Basilicum kan ook zeer betrouwbaar worden vermeerderd uit stekken op precies dezelfde manier als Busy Lizzie (Impatiens), waarbij de stengels van korte stekken ongeveer twee weken in water worden gehangen totdat zich wortels ontwikkelen.

Als een stengel met succes rijpe bloemen produceert, vertraagt of stopt de bladproductie op elke stengel die bloeit, wordt de stengel houtachtig en neemt de productie van etherische olie af. Om dit te voorkomen, kan de basilicumkweker de bloemstengels afknijpen voordat ze volledig rijp zijn. Omdat alleen de bloeiende stengel wordt aangetast, kunnen sommige stengels worden afgeknepen voor de bladproductie, terwijl andere kunnen blijven bloeien voor de sier of als zaad.

Als de plant eenmaal mag bloeien, kan hij zaaddozen produceren met kleine zwarte zaadjes, die kunnen worden bewaard en het volgende jaar kunnen worden geplant. Het plukken van de bladeren van de plant helpt “de groei te bevorderen”, grotendeels omdat de plant reageert door paren van blaadjes naast de bovenste bladeren om te zetten in nieuwe stengels.

Ziekten

Zoete basilicum heeft te lijden van verschillende plantenziekteverwekkers die het gewas kunnen ruïneren en de opbrengst verminderen. Fusarium verwelking is een door de bodem overgedragen schimmelziekte die jonge basilicumplanten snel doodt. Zaailingen kunnen ook worden gedood door Pythium wortelrot.

Een veel voorkomende bladziekte bij basilicum is grijsrot, veroorzaakt door Botrytis cinerea, die ook na de oogst infecties kan veroorzaken en de hele plant kan doden. Zwarte vlek komt ook voor op het loof van basilicum en wordt veroorzaakt door de schimmel Colletotrichum.

Culinair gebruik

Bladeren van zoete basilicum kunnen vers of gedroogd worden geconsumeerd, en de etherische olie kan worden gebruikt als smaakstof of medicinaal.

Gedroogde basilicum, die in de kruidenafdeling van supermarkten kan worden gekocht, verschilt in smaak en aroma van het verse kruid, maar kan veel langer worden bewaard, tot zes maanden op een koele, donkere plaats in een luchtdichte verpakking (Herbst 2001). De verse bladeren kunnen, gewikkeld in een nauwelijks vochtig papieren handdoekje in een plastic zak, tot vier dagen in de koelkast worden bewaard, of als bosje, met de stelen naar beneden, tot een week in een met een plastic zak afgedekte bak met water worden bewaard, mits het water om de twee dagen wordt ververst (Herbst 2001). Het verse kruid kan langer worden bewaard in de diepvries, na snel te zijn geblancheerd in kokend water.

Voor consumptie wordt zoete basilicum meestal aangeraden om vers te gebruiken. In gekookte recepten wordt het meestal op het laatste moment toegevoegd, omdat koken de smaak snel tenietdoet. Het gedroogde kruid verliest het grootste deel van zijn smaak, en het beetje smaak dat overblijft smaakt heel anders, met een zwakke cumarinesmaak, zoals hooi.

Zoete basilicum is prominent aanwezig in gevarieerde keukens over de hele wereld, waaronder de Italiaanse, Thaise, Vietnamese en Laotiaanse. Het is een belangrijk kruid in de mediterrane keuken (Herbst 2001). Basilicum is een van de hoofdingrediënten van pesto, een groene Italiaanse olie-en-kruidensaus uit de stad Genua. De andere twee hoofdingrediënten zijn olijfolie en pijnboompitten. De meest gebruikte mediterrane basilicumcultivars zijn “Genovese”, “Purple Ruffles”, “Mammoth”, “Cinnamon”, “Lemon”, “Globe” en “African Blue”. Chinezen gebruiken ook vers of gedroogd basilicum in soepen en andere gerechten. In Taiwan voegt men verse basilicumbladeren toe aan dikke soepen (羹湯; gēngtāng). Ze eten ook gefrituurde kip met gefrituurde basilicumblaadjes.

Basilicum wordt soms gebruikt met vers fruit en in vruchtenjam en -sauzen – vooral met aardbeien, maar ook frambozen of donkergekleurde pruimen. Het in de Vietnamese keuken gebruikte platte basilicum, dat een iets andere smaak heeft, is waarschijnlijk geschikter voor fruit.

Lemonbasilicum wordt veel gebruikt in Indonesië, waar het kemangi wordt genoemd en rauw wordt geserveerd, samen met rauwe kool, sperziebonen en komkommer, als bijgerecht bij gebakken vis of eend. De in stukken gebroken bloemen zijn een kruidige smaakmaker bij salades.

In water geweekte zaden van verschillende basilicumvariëteiten worden gelatineachtig en worden gebruikt in Aziatische dranken en desserts zoals falooda of sorbet. Dergelijke zaden staan bekend als sabja, subja, takmaria, tukmaria, falooda, of hột é.

Medicinaal gebruik

Zoete basilicum wordt van oudsher medicinaal gebruikt voor een verscheidenheid aan aandoeningen, waaronder bronchitis, verkoudheid, griep, spierpijn, en insectenbeten. De zaden worden gebruikt voor hun geneeskrachtige eigenschappen in de Ayurveda, het traditionele medicinale systeem van India.

De laatste tijd is er veel onderzoek gedaan naar de gezondheidsvoordelen van de essentiële oliën die in basilicum worden gevonden. Sommige wetenschappelijke studies hebben aangetoond dat de verbindingen in basilicumolie krachtige antioxiderende, kankerbestrijdende, antivirale en antimicrobiële eigenschappen hebben (Bozin et al. 2006; Chiang et al. 2005; de Almeida et al. 2007; Manosroi et al. 2006).

Basilicum blijkt bovendien het optreden van bloedplaatjesaggregatie en experimentele trombose bij muizen te verminderen (Tohti et al. 2006).

Basilicum bevat, net als andere aromatische planten zoals venkel en dragon, estragol, een bekend carcinogeen (kankerverwekkend agens) en teratogeen (agens dat geboorteafwijkingen veroorzaakt) bij ratten en muizen. Hoewel de effecten op mensen momenteel niet zijn onderzocht, wijzen de knaagdierexperimenten erop dat er 100-1.000 keer de normale verwachte blootstelling nodig is om een kankerrisico te worden (EMEA 2004).

Culturele aspecten

Er zijn veel rituelen en geloofsovertuigingen verbonden aan zoete basilicum. De Fransen noemen basilicum “herbe royale”, en ook de oude Grieken noemden het “koninklijk kruid” (Herbst 2001). Volgens de joodse folklore geeft basilicum kracht tijdens het vasten. In het huidige Italië is basilicum een symbool van liefde, maar in het oude Griekenland stond het voor haat, en de Europese overlevering beweert soms dat basilicum een symbool van Satan is. De Afrikaanse legende beweert dat basilicum beschermt tegen schorpioenen, terwijl de Engelse botanicus Culpeper “Hilarius, a French physician” citeert als iemand die algemeen bekend is met het feit dat te veel ruiken van basilicum schorpioenen in de hersenen kweekt.

Heilige Basilicum, ook wel “tulsi” genoemd, wordt zeer vereerd in het Hindoeïsme, en is onder meer verbonden met de god Vishnu. Heilig basilicum heeft ook een religieuze betekenis in de Grieks-orthodoxe kerk, waar het wordt gebruikt voor de bereiding van wijwater. Er wordt gezegd dat het na de verrijzenis van Christus rond zijn graf is gevonden. De Servisch-orthodoxe kerk, de Macedonisch-orthodoxe kerk en de Roemeens-orthodoxe kerk gebruiken basilicum (Macedonisch: босилек; Roemeens: busuioc, Servisch: босиљак) om wijwater te bereiden en potten met basilicum worden vaak onder kerkaltaren geplaatst.

In Europa leggen ze basilicum in de handen van de overledenen om een veilige reis te verzekeren. In India leggen ze het in de mond van de stervenden om te verzekeren dat ze God bereiken. De oude Egyptenaren en de oude Grieken geloofden dat het de hemelpoort zou openen voor een persoon die overging.

In Boccaccio’s Decameron wordt in een memorabel morbide verhaal (novelle V) verteld over Lisabetta, wier broers haar minnaar doden. Hij verschijnt aan haar in een droom en toont haar waar hij begraven is. In het geheim hakt ze het hoofd eraf en legt het in een pot met basilicum, die ze dagelijks nat maakt met haar tranen. De pot wordt haar door haar broers afgenomen en niet lang daarna sterft ze van verdriet. Boccaccio’s verhaal is de bron van John Keats’ gedicht Isabella or The Pot of Basil. Een soortgelijk verhaal wordt verteld over de Longobardische koningin Rosalind.

• Bozin, B., N. Mimica-Dukic, N. Simin, and G. Anackov. 2006. Pubmed Characterization of the volatile composition of essential oils of some lamiaceae spices and the antimicrobial and antioxidant activities of the entire oils. J Agric Food Chem. 54(5):1822-8. Op 4 april 2008 ontleend.

• Chiang, L. C., L. T.Ng, P. W. Cheng, W. Chiang, and C. C. Lin. 2005. Pubmed Antiviral activities of extracts and selected pure constituents of Ocimum basilicum. Clin Exp Pharmacol Physiol. 32(10):811-6. Op 4 april 2008 ontleend.

• de Almeida, I., D. S. Alviano, D. P. Vieira, P. B. Alves, A. F. Blank, A. H. Lopes, C. S. Alviano, en S. Rosa Mdo. 2007. Pubmed Antigiardial activiteit van Ocimum basilicum essentiële olie. Parasitol Res. 101(2): 443-52. Op 4 april 2008 ontleend.

• Europees Bureau voor de geneesmiddelenbeoordeling (EMEA), Werkgroep voor kruidengeneesmiddelen (HMPWP). 2004. Final Position Paper on the Use of Herbal Medicinal Products Containing Estragole. Londen: EMEA. Op 4 april 2008 ontleend.

• Herbst, S. T. 2001. The New Food Lover’s Companion: Uitgebreide Definities van Bijna 6.000 Voedsel, Drank en Culinaire Termen. Barron’s Kookgids. Hauppauge, NY: Barron’s Educational Series. ISBN 0764112589.

• Manosroi, J, P. Dhumtanom, and A. Manosroi. 2006. Pubmed Anti-proliferative activity of essential oil extracted from Thai medicinal plants on KB and P388 cell lines. Cancer Lett. 235(1):114-20. Op 4 april 2008 ontleend.

• Simon, J. E., M. R. Morales, W. B. Phippen, R. Fontes Vieira, and Z. Hao. 1999. Basilicum: A source of aroma compounds and a popular culinary and ornamental herb. In J. Janick (ed.), Perspectives on New Crops and New Uses. Alexandria, VA: ASHS Press. ISBN 9780961502706. Op 4 april 2008 ontleend.

• Tohti, I., M. Tursun, A. Umar, S. Turdi, H. Imin, and N. Moore. 2006. Pubmed Waterige extracten van Ocimum basilicum L. (zoete basilicum) verminderen de door ADP en trombine geïnduceerde aggregatie van bloedplaatjes in vitro en arterio-veneuze shunt-trombose bij ratten in vivo. Thromb Res. 118(6):733-9. Op 4 april 2008 ontleend.

Kruiden en specerijen

Kruiden

Angelica – Basilicum – Basilicum, heilig – Basilicum, Thaise – Laurierblad – Boldo – Borage – Cannabis – Kervel – Bieslook – Korianderblad (cilantro) – Kerrieblad – Dille – Epazote – Eryngium foetidum (lange koriander) – Hoja santa – Houttuynia cordata (giấp cá) – Hyssop – Lavendel – Citroenmelisse – Citroengras – Citroenverbena – Limnophila aromatica (rijstpadkruid) – Lavas – Marjolein – Munt – Mitsuba – Oregano – Peterselie – Perilla (shiso) – Rozemarijn – Rue – Salie – Bonenkruid – Zuring – Stevia – Tarragon – Tijm – Vietnamese koriander (rau răm) – Woodruff

Specerijen

Afrikaanse peper – Ajwain (bisschopskruid) – Aleppo peper – Piment – Amchur (mangopoeder) – Anijs – Aromatische gember – Asafoetida – Kamfer – Karwij – Kardemom – Kardemom, zwart – kassia – Cayennepeper – selderijzaad – chili – kaneel – kruidnagel – korianderzaad – kubusbol – komijn – komijn, zwart – dillezaad – venkel – fenegriek – vingerwortel (krachai) – galangal, groot – galangal, Knoflook – Gember – Paradijskorrels – Mierikswortel – Jeneverbes – Zoethout – Foelie – Mahlab – Malabathrum (tejpat) – Mosterd, zwart – Mosterd, bruin – Mosterd, wit – Nasturtium – Nigella (kalonji) – Nootmuskaat – Paprika – Peper, zwarte – peper, groen – peper, lang – peper, roze, Braziliaanse – peper, roze, Peruaanse – peper, wit – granaatappelzaad (anardana) – maanzaad – saffraan – sarsaparilla – sassafras – sesam – sichuanpeper (huājiāo, sansho) – steranijs – sumak – Tasmaanse peper – tamarinde – kurkuma – wasabi – zedoary