Zonder de “historische” Boeddha zou het boeddhisme niet bestaan. Dit lijkt misschien een open deur, maar is het dat echt? Als de Boeddha niet had bestaan, zou hij misschien toch wel zijn uitgevonden. Inderdaad, wat de feiten ook mogen zijn, het leven van de Boeddha zoals het ons is overgeleverd is grotendeels verzonnen. Toch wordt vandaag de dag de historiciteit van de Boeddha zelden in twijfel getrokken, hoewel we de historische basis van verschillende gebeurtenissen die tijdens zijn lange leven plaatsvonden, in twijfel blijven trekken.
Het is zeker gemakkelijk om de gedachte te aanvaarden dat de legende van de Boeddha eenvoudig is afgeleid van een verfraaid beeld van een historisch persoon. Vooral de Pali-teksten lijken op bepaalde historische feiten te zijn gebaseerd, en de Vinaya-kloostercodes bevatten duidelijke pogingen om de Boeddha als een bij uitstek pragmatisch individu voor te stellen. Aanhangers van deze historicistische interpretatie benadrukken terecht dat het gemakkelijker is een biografie te mythologiseren dan een legende te demythologiseren.
Wat weten we nu eigenlijk over de Boeddha? Het is redelijk om te zeggen dat hij is geboren, dat hij heeft geleefd en dat hij is gestorven. De rest blijft verloren gaan in de nevelen van mythe en legende: zijn wonderbaarlijke conceptie en geboorte, de buitengewone gebeurtenissen en omstandigheden van zijn leven, en dergelijke. Het feit dat soortgelijke gebeurtenissen ook zouden hebben plaatsgevonden tijdens het leven van de stichter van het Jainisme, Mahavira (een andere vermeende historische figuur), geeft aan dat een zekere voorzichtigheid moet worden betracht bij het aanvaarden van de feitelijke basis ervan.
Siddhartha Gautama, de toekomstige Boeddha, zou in de 5e eeuw voor Christus zijn geboren als zoon van een koning van Noord-India. Er wordt gezegd dat zijn moeder, koningin Maya, droomde dat een witte olifant de rechterzijde van haar lichaam doorboorde; de volgende ochtend ontdekte zij dat zij zwanger was, en negen maanden later, in een bosje in Lumbini, baarde zij een kind. Het kind, dat pijnloos uit haar rechterzijde was gekomen, deed onmiddellijk zeven stappen naar het noorden, bij elke stap een lotusbloem bloeiend; toen wendde hij zich tot de vier windrichtingen en zong een “lied van overwinning”, verklarend: “Ik alleen ben de geëerde boven de aarde en onder de hemel.”
De voorspoedige geboorte van de Boeddha werd zeven dagen later gevolgd door de dood van zijn moeder. Het kind werd toen opgevoed door zijn tante Mahaprajapati. Naar aanleiding van voorspellingen dat hij ofwel een universele monarch ofwel een universele spirituele gids zou worden, besloot zijn vader hem op te sluiten in het paleis om hem te beschermen tegen de harde realiteit, en hem zo te verhinderen enige vorm van spiritueel streven te ondernemen.
Gerelateerd: Drie Vergeten Verhalen Over de Moeder van de Boeddha
Op 16-jarige leeftijd trouwde Prins Siddhartha met Yashodhara en zij kregen later een kind, Rahula (de naam betekent “obstakel” en spreekt boekdelen over de vaderlijke gevoelens die aan de prins werden toegeschreven). Andere bronnen beweren dat hij drie echtgenoten had en een traditioneel carrièrepad volgde als toekomstig vorst. In ieder geval had het lot andere plannen voor hem in de vorm van vier ontmoetingen die plaatsvonden tijdens een of meerdere excursies buiten het paleis: hij ontmoette een oude man, een zieke, een lijk en een asceet. De eerste drie ontmoetingen maakten hem bewust van de vergankelijkheid van het bestaan, terwijl de vierde hem een besef van de mogelijkheid van bevrijding bracht. Het resultaat was dat Siddhartha op 29-jarige leeftijd het paleis ontvluchtte en zijn prinselijke plichten en voorrechten opgaf. Zes jaar lang beoefende hij allerlei verzakingen, die hem bijna te gronde richtten. Toen hij uiteindelijk de zinloosheid van deze praktijken inzag, ontdekte hij de “middenweg”, een pad tussen hedonistisch genot en ascese. Hij kwam toen in aanraking met de boeddhistische duivel, Mara, en zijn verleidelijke dochters, maar weerstond met succes angst en verleiding, en er was niets meer dat zijn pad naar ontwaken versperde. Tijdens dit ultieme stadium doorliep hij geleidelijk de vier stadia van meditatieve absorptie (dhyana), overdacht de verbanden van afhankelijke oorsprong door zijn vorige levens, en realiseerde zich uiteindelijk de vier edele waarheden.
Dit verhaal van het leven van de Boeddha, dat eerst culmineerde in ontwaken en later, na zijn dood, in het uiteindelijke nirvana (parinirvana), is in de eerste plaats een samenvatting van de leer en een paradigma van boeddhistische beoefening. Wat het ontwaken betreft, waardoor de Boeddha in staat is kennis te verwerven over de uiteindelijke werkelijkheid, is het ditzelfde leven – hetzelfde psychodrama of kosmodrama van ontwaken – dat door alle vroegere en toekomstige Boeddha’s wordt herhaald. Dit verklaart de extreme eentonigheid van de verslagen van deze levens, die allemaal gebaseerd zijn op hetzelfde model. Hetzelfde kan, gedeeltelijk, gezegd worden van de levens van de heiligen, die ook “imitaties” zijn van het leven van de Boeddha. Alle vroegere en toekomstige Boeddha’s zouden dezelfde stadia hebben doorlopen als Shakyamuni Boeddha: een spirituele crisis gevolgd door een verzaking aan de wereld, een ascetisch bestaan dat leidt tot ontwaken, het verwerven van buitengewone krachten, prediking en het verzamelen van discipelen, het doelwit worden van jaloezie vanwege zijn succes en kritiek op een corrupte maatschappij, zijn dood die wordt voorspeld, en een begrafenis die aanleiding geeft tot de verering van relikwieën.
Het vroege boeddhisme was grotendeels gericht op de verering van stupa’s, gedenktekens die zich richten op de belangrijkste episodes uit het leven van Siddhartha – met name de vier stupa’s in Kedarnath, Dvarka, Puri, en Rameshvaram die zijn geboorte, zijn ontwaken, zijn eerste preek, en zijn uiteindelijke nirvana herdenken. Deze plaatsen werden vaak bezochte bedevaartsoorden. Hierdoor kreeg het leven van de Boeddha een monumentale wending, in elke zin van het woord.
Verband: Onder de ogen van de Boeddha
De vroege gemeenschap breidde het verhaal van het leven van de Boeddha uit; vervolgens, na het aantal episoden met betrekking tot dat leven te hebben uitgebreid, wendde de legende zich vervolgens tot zijn vorige levens. Volgens de boeddhistische leer van het karma, was het huidige leven van de Boeddha eenvoudigweg het resultaat van een lange reeks vorige levens, waarin de Boeddha in wording gereïncarneerd was als verschillende wezens, zowel dieren als mensen. Deze vorige levens vormen de kern van teksten die bekend staan als Jataka’s. Ditzelfde model wordt toegepast op het bestaan van andere vroegere boeddha’s. Er is ook sprake van de toekomstige boeddha, Maitreya, van wie wordt gezegd dat hij over enkele miljoenen jaren zal verschijnen, hoewel zijn “biografie” enigszins vaag blijft. Met name de Mahayana traditie spreekt van talrijke kosmische boeddha’s, die reeds aanwezig zijn – hoewel onzichtbaar voor het menselijk oog.
In eerste instantie voorgesteld als een soort bovenmenselijk wezen, werd de Boeddha daarom geleidelijk aan getransformeerd tot een soort god. Deze ontwikkeling is gedocumenteerd in sommige geschriften van het Mahayana. In de Lotus Soetra bijvoorbeeld stelt de Boeddha zelf zijn eigen historische authenticiteit ter discussie. Deze coup de théâtre vindt plaats in een tekst die in heel Oost-Azië grote invloed heeft. Tijdens een preek verklaart de Boeddha aan zijn leerlingen dat hij reeds talrijke wezens naar de verlossing heeft geleid. Geconfronteerd met hun scepsis roept hij deze wezens op zich te laten zien, en een groot aantal bodhisattva’s springt plotseling uit de grond omhoog. Terwijl zijn discipelen zich afvragen hoe hij deze taak heeft kunnen volbrengen tijdens zijn bestaan als mens, onthult hij dat zijn leven in feite eeuwig is. Hij verklaart dat hij “vaardige middelen” (upaya) heeft gebruikt – hij beweert geboren te zijn in de gedaante van prins Siddhartha, zijn familie te hebben verlaten, en zes jaar van verzaking te hebben doorgebracht om uiteindelijk het ontwaken te bereiken – om degenen met een zwakke capaciteit te overtuigen. Hij verklaart dat de tijd gekomen is om de echte waarheid te onthullen, namelijk dat hij in wezen altijd de Ontwaakte is geweest. De zwakkelingen (waarmee bedoeld wordt wat toen de volgelingen van het Hinayana – het mindere, of inferieure, voertuig – werden genoemd, maar wat wij nu liever Nikaya boeddhisme noemen) zullen, zegt hij, blijven geloven in de conventionele waarheid van de biografie van de Boeddha, terwijl zijn meest gevorderde discipelen de ultieme waarheid – de transcendente aard van de Boeddha – zullen kennen.
Gezien het feit dat het leven van de Boeddha al vanaf de vroegste tijden in legenden is gehuld, waar komt het geloof in een “historische” Boeddha dan vandaan? Wat betekent dit geloof? Is er een manier om het te verzoenen met de proliferatie van kosmische boeddha’s die geassocieerd wordt met de Mahayana traditie? Westerlingen (en ook bepaalde “verwesterde” Aziaten) ontwikkelden voor het eerst een sterk geloof in de historische authenticiteit van de Boeddha in de 19e eeuw, in een tijd waarin het triomferende rationalisme een alternatief zocht voor het christendom. De oriëntalistische geleerden wilden het boeddhisme zien als een godsdienst die aansloot bij hun eigen opvattingen: in plaats van een godsdienst die geopenbaard was door een transcendente God, werd hun boeddhisme gezien als een menselijke, morele en rationele godsdienst die gesticht was door een uiterst wijs individu. Volgens Michel-Jean-François Ozeray’s Recherches sur Buddou ou Bouddhou (1817): “Afgedaald van het altaar waar hij door blind geloof en bijgeloof was geplaatst, is Boeddou een vooraanstaand filosoof, een wijze die geboren is voor het geluk van zijn medemensen en de goedheid van de mensheid.” De Boeddha, omgevormd om de zaak te dienen, werd voortaan beschouwd als een vrijdenker die zich verzette tegen het bijgeloof en de vooroordelen van zijn tijd.
Er werden toen pogingen ondernomen om op de “biografie” van de Boeddha dezelfde methoden van kritische historische analyse toe te passen die ook op Jezus werden toegepast – een proces dat tot op de dag van vandaag voortduurt. Als gevolg hiervan begon de “historische” Boeddha alle “metafysische” Boeddha’s van de Mahayana traditie te overschaduwen, waardoor deze traditie tot het rijk der fabelen werd gedegradeerd, terwijl het Theravada, waarvan werd gezegd dat het als enige de herinnering aan zijn stichter behield, werd bevorderd tot de rang van het “authentieke” Boeddhisme.
Gerelateerd: Wat leerde de Boeddha?
Mijn doel hier is niet om de authenticiteit te ontkennen van een man die ooit bekend stond als de Boeddha. Ik wil eerder benadrukken dat de vraag zelf irrelevant is, behalve voor een historiserende – dat wil zeggen, westerse – benadering. De vraag is zeker van weinig belang voor traditionele boeddhisten, die het leven van de Boeddha bovenal zien als een model en een ideaal dat moet worden nagevolgd. De navolging van dit tijdloze paradigma is een fundamenteel gegeven van het monastieke leven. Het gaat er niet alleen om voor zichzelf ontwaken te bereiken door zich individueel met de Boeddha te vereenzelvigen; het gaat er ook om het boeddhistische gemeenschapsideaal van de begintijd te herscheppen: de Boeddha weer tot leven wekken, niet alleen als onthecht individu, maar juist in nauwe symbiose met zijn discipelen.
Waarom is het vaststellen van de historische authenticiteit van de Boeddha dan voor ons moderne mensen van zo’n groot belang? Omdat voor ons de authenticiteit van het leven van de stichter de enige garantie is voor de originaliteit van de religie die hij stichtte. Zonder een concrete biografie verdwijnt de Boeddha in de nevelen van de tijd, en zonder de Boeddha lijkt het boeddhisme zelf gevaarlijk pluriform te worden. Maar pluriform is het boeddhisme eigenlijk altijd geweest.
In feite staat het conservatieve Nikaya-boeddhisme – dat wil zeggen de scholen die zich baseren op de vroegste lagen van de geschriften, tegenwoordig vertegenwoordigd door Theravada – in veel opzichten in schril contrast met de overvloed aan beelden en de mystieke vurigheid van het Mahayana-boeddhisme, en ook met het Tantrische boeddhisme, met zijn nadruk op magie, seksualiteit en transgressie. In feite vulden deze twee stromingen, die aanvankelijk tegenover elkaar stonden, elkaar uiteindelijk aan. Terwijl een op orthodoxie gebaseerde godsdienst (zoals de monotheïsmen van het Westen) de tegenstrijdigheid meestal zou hebben geanathemiseerd, omarmt het boeddhisme min of meer al deze concurrerende of schijnbaar onverzoenlijke stromingen. In die zin is het misschien beter te spreken van een boeddhistische nevel dan van een eengemaakte godsdienst.
Het beeld van de Boeddha, dat voortdurend vernieuwd wordt, is een van de elementen die boeddhisten van alle gezindten in staat hebben gesteld zich met dezelfde traditie te identificeren. In die zin is de “historische” Boeddha gewoon weer een fictief werk, het meest recente in een lange rij van een traditie die gekenmerkt wordt door voortdurende heruitvinding, niet het minst die van de Boeddha zelf.