Als je wel eens een flikkering van herkenning hebt ervaren terwijl je iets doet – een kat aaien, een film kijken, een huis binnengaan waarvan je weet dat je er nog nooit bent geweest – dan heb je het raadselachtige psychologische fenomeen ervaren dat déjà vu is. Het is een plotselinge gewaarwording, vaak van korte duur, die suggereert dat je de huidige situatie al eerder hebt meegemaakt en je die levendig voor de geest haalt, ook al weet je dat dat niet zo is. Déjà vu is een psychiatrische eigenaardigheid die extreem vaak voorkomt, bij ongeveer 60% van de bevolking. En begrijpen hoe déjà vu werkt kan licht werpen op de functies van het menselijk geheugen en onze complexe hersenen.
“Hoewel de redenen waarom mensen déjà vu’s ervaren nog niet volledig worden begrepen, is er de afgelopen twee decennia grote wetenschappelijke vooruitgang geboekt in de richting van het begrijpen ervan,” Anne Cleary Ph.D., hoofd van het Human Memory Lab aan de Colorado State University, vertelt Bustle.
Déjà vu kwam voor het eerst in wetenschappelijke kringen in 1876, toen de Franse filosoof en onderzoeker van het paranormale Émile Boirac de term in een brief bedacht. Freud dacht dat het werd ingegeven door onderdrukte verlangens (want natuurlijk dacht hij dat), Marcel Prousts madeleine-sequel is erop gebaseerd, en de makers van de Matrix-trilogie maakten van het gevoel een teken van een “hapering” in de kunstmatige wereld. De waarheid zou wel eens niet veel minder bizar kunnen zijn.
The Many Theories Behind Déjà Vu
Wetenschappers hebben veel mogelijke verklaringen voor déjà vu ontwikkeld. In een overzicht van de wetenschap in 2003, schetste het Psychological Bulletin vier grote denkrichtingen over waarom dit zou kunnen gebeuren. De eerste is de eenvoudigste: dat de gebeurtenis in feite al heeft plaatsgevonden, en dat je dit om de een of andere reden was vergeten en er nu aan wordt herinnerd. “Dit kan een spookachtig gevoel geven, omdat je er zo zeker van bent dat je nog nooit op deze plek bent geweest of dit nog nooit hebt gedaan, terwijl het eigenlijk gewoon een normaal geheugenproces is,” zegt Cleary. Het tweede idee is dat het veroorzaakt wordt door een verwerkingsfout in de hersenen, waarbij twee elementen gelijktijdig proberen te werken en iets uit de pas loopt.
Het derde idee is wat de “verstoringstheorie” wordt genoemd, waarbij neurale functies op de een of andere manier worden onderbroken of uit de pas lopen. Dit, zo wordt beweerd, is de reden waarom mensen met epilepsie déjà vu’s ervaren als onderdeel van de aura’s van hun aanvallen. Bij mensen zonder epilepsie, wordt voorgesteld dat, wanneer déjà vu gebeurt, er een toevallige vertraging of herhaling is in de overdracht van zintuiglijke stimuli informatie de hersenen, waardoor een soort overlapping – en de sensatie dat de gebeurtenis die wordt geregistreerd reeds heeft plaatsgevonden.
De vierde, ondertussen, is de “aandachts” verklaring. Terwijl u aandacht besteedt aan wat er om u heen gebeurt, wordt u misschien een fractie van een seconde afgeleid, en wanneer u zich weer op de gebeurtenis concentreert, kan deze u vreemd vertrouwd voorkomen op een “verleden” manier. Al deze ideeën kunnen waar zijn en bijdragen aan verschillende soorten déjà vu’s.
Neuropsycholoog Sanam Hafeez Psy.D. vertelt Bustle dat bij een déjà vu de hippocampus, de zetel van het geheugen van de hersenen, twee neurale circuits tegelijkertijd lijkt te activeren, in een poging om de huidige ervaring op één lijn te brengen met herinneringen uit het verleden. En andere delen van de hersenen lijken er ook bij betrokken te zijn: een studie in Memory in 2017 ontdekte dat mensen met déjà vu activiteit vertoonden in hun anterieure cingulate cortex, mediale prefrontale cortex en pariëtale cortex, die allemaal verband houden met geheugenconflicten. Een studie in Neurology in 2004 vond zelfs dat déjà vu kan worden opgewekt door het stimuleren van een ander gebied van de hersenen, de entorhinale cortex, die de hippocampus verbindt met andere delen van de hersenen en noodzakelijk is voor het geheugen.
Epileptische déjà vu’s kunnen ons ook inzichten geven. “Mensen met extreem frequente déjà vu’s hebben vaak aanvalsactiviteit die uitgaat van de mediale temporale kwab regio van de hersenen (ruwweg achter je oren),” zegt Cleary. Mediale temporale kwab epilepsie tast de hippocampus van de hersenen aan. Epileptische en niet-epileptische déjà vu’s lijken te verschillen; in een studie uit 2013 in Epilepsy & Behavior Case Reports, zijn de EEG-patronen van mensen met en zonder epilepsie die déjà vu’s ervaren heel verschillend. Maar al deze studies geven een goede impuls aan de theorie dat geheugenfouten achter de ervaring van déjà vu zelf zitten. Het mechanisme erachter blijft echter mysterieus.
Is Déjà Vu The Brain Fact-Checking Itself?
Een nieuwe theorie over déjà vu dook in 2016 op die misschien wel een van de beste oplossingen van het mysterie is. Wetenschappers van de Universiteit van St. Andrews slaagden erin om déjà vu’s op te wekken bij niet-epileptische mensen, door een woordexperiment te doen.
De wetenschappers van St. Andrews onderzochten de hersenen van de proefpersonen terwijl ze deze geïnduceerde déjà vu ervoeren, en ontdekten dat in plaats van activiteit in de hippocampus of andere gebieden van de hersenen die te maken hebben met het geheugen, ze opmerkten dat de frontale gebieden van de hersenen in plaats daarvan actief waren. Zij suggereren dat dit zou kunnen betekenen dat onze frontale kwabben eigenlijk onze geheugeninput “controleren” en wakker worden om alarm te slaan wanneer iets niet past bij onze andere herinneringen.
Cleary denkt dat veel ervaringen van déjà vu’s eigenlijk overeen kunnen komen met echte herinneringen, en dat het gevoel van déjà vu een herinnering vertegenwoordigt die verborgen is. “Op vertrouwdheid gebaseerde herkenning treedt op wanneer je het gevoel hebt iets eerder te hebben ervaren, maar niet kunt aanwijzen waarom, zoals wanneer je het gezicht van een persoon als bekend herkent, maar niet kunt plaatsen waar je hem eerder hebt gezien,” zegt ze. “Normale déjà vu-ervaringen kunnen een speciaal geval zijn van deze ervaring van vertrouwdheid.” Haar lab heeft deze ervaring opgewekt met behulp van virtual reality, waarbij ze mensen in ruimtes zetten die lijken op plaatsen die ze eerder hebben gezien, maar zijn vergeten. Mensen die deze scènes zagen, hadden meer kans om een déjà vu te ervaren dan mensen die volledig nieuwe scènes te zien kregen – zelfs als ze zich niet konden herinneren zoiets ooit eerder te hebben gezien.
Er kunnen ook andere mechanismen aan het werk zijn. Een studie gepubliceerd in Epilepsy & Behavior in 2019 ontdekte dat mensen die vatbaarder waren voor déjà vu’s eigenlijk andere delen van hun hersenen gebruikten bij het ophalen van herinneringen dan degenen die helemaal niet vaak déjà vu’s kregen. Hun hippocampi waren bijvoorbeeld iets minder actief. Het is niet bekend waarom dit gebeurde: misschien, zoals de hoofdauteur van de Edinburgh-studie tegenover New Scientist suggereerde, hebben mensen die geen déjà vu’s krijgen gewoon betere herinneringen.
Het is mogelijk dat er verschillende soorten déjà vu’s zijn die door verschillende situaties worden veroorzaakt, en dat we de mechanismen en hun wisselwerking pas volledig zullen begrijpen als er nog veel meer wordt geëxperimenteerd. Maar maak je voorlopig geen zorgen als je een paar keer per jaar een déjà vu hebt. Je wordt niet achtervolgd of hebt een voorgevoel. Delen van uw hersenen zijn gewoon ooit zo licht, kort, zet een herinnering in het verkeerde vakje.
Experts:
Anne M. Cleary Ph.D.
Sanam Hafeez Psy.D.
Studies:
Bartolomei, F., Barbeau, E., Gavaret, M., Guye, M., McGonigal, A., Régis, J., & Chauvel, P. (2004). Corticale stimulatie studie van de rol van de rhinale cortex in déjà vu en reminiscentie van herinneringen. Neurologie, 63(5), 858-864. https://doi.org/10.1212/01.wnl.0000137037.56916.3f
Brown, A. S. (2004). De Déjà Vu Illusie. Current Directions in Psychological Science, 13(6), 256-259. https://doi.org/10.1111/j.0963-7214.2004.00320.x
Cleary, A. M. (2008). Recognition Memory, Familiarity, and Déjà vu Experiences. Current Directions in Psychological Science, 17(5), 353-357. https://doi.org/10.1111/j.1467-8721.2008.00605.x
Cleary, A. M., Brown, A. S., Sawyer, B. D., Nomi, J. S., Ajoku, A. C., & Ryals, A. J. (2012). Vertrouwdheid door de configuratie van objecten in 3-dimensionale ruimte en de relatie met déjà vu: een virtual reality onderzoek. Bewustzijn en cognitie, 21(2), 969-975. https://doi.org/10.1016/j.concog.2011.12.010
Collins, A., & Koechlin, E. (2012). Reasoning, learning, and creativity: frontal lobe function and human decision-making. PLoS biology, 10(3), e1001293. https://doi.org/10.1371/journal.pbio.1001293
Nigro, S., Cavalli, S. M., Cerasa, A., Riccelli, R., Fortunato, F., Bianco, M. G., Martino, I., Chiriaco, C., Vaccaro, M. G., Quattrone, A., Gambardella, A., & Labate, A. (2019). Functionele activiteitsveranderingen in geheugen en emotionele systemen van gezonde proefpersonen met déjà vu. Epilepsie & gedrag : E&B, 97, 8-14. https://doi.org/10.1016/j.yebeh.2019.05.018
O’Connor, A. R., & Moulin, C. J. (2013). Déjà vu-ervaringen bij gezonde proefpersonen zijn niet gerelateerd aan laboratoriumtests van herinnering en vertrouwdheid voor woordstimuli. Frontiers in psychology, 4, 881. https://doi.org/10.3389/fpsyg.2013.00881
Pešlová, E., Mareček, R., Shaw, D. J., Kašpárek, T., Pail, M., & Brázdil, M. (2018). Hippocampale betrokkenheid in niet-pathologische déjà vu: Subveld kwetsbaarheid in plaats van temporaalkwab epilepsie equivalent. Hersenen en gedrag, 8(7), e00996. https://doi.org/10.1002/brb3.996
Urquhart, J. A., Sivakumaran, M. H., Macfarlane, J. A., & O’Connor, A. R. (2018). fMRI evidence supporting the role of memory conflict in the déjà vu experience. Memory (Hove, Engeland), 1-12. Advance online publicatie. https://doi.org/10.1080/09658211.2018.1524496
Vlasov, P N et al. “Déjà vu-fenomeen-gerelateerd EEG-patroon. Case report.” Epilepsie & gedrag case reports vol. 1 136-41. 18 sep. 2013, doi:10.1016/j.ebcr.2013.08.001