Blootstelling aan extreem laagfrequente velden

Het gebruik van elektriciteit is een integraal onderdeel van het dagelijks leven geworden. Wanneer elektriciteit stroomt, bestaan er zowel elektrische als magnetische velden in de buurt van de leidingen die elektriciteit vervoeren, en in de buurt van apparaten. Sinds het eind van de jaren zeventig is de vraag gerezen of blootstelling aan deze extreem laagfrequente (ELF) elektrische en magnetische velden (EMV) schadelijke gevolgen heeft voor de gezondheid. Sindsdien is veel onderzoek verricht, waarbij belangrijke kwesties met succes zijn opgelost en de focus van toekomstig onderzoek is verkleind.

In 1996 heeft de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) het International Electromagnetic Fields Project opgezet om de potentiële gezondheidsrisico’s te onderzoeken die samenhangen met technologieën die EMV uitzenden. Een WHO-taskgroep heeft onlangs een onderzoek afgerond naar de gevolgen van ELF-velden voor de gezondheid (WHO, 2007).

Dit informatieblad is gebaseerd op de bevindingen van die taskgroep en is een bijgewerkte versie van recente onderzoeken naar de gezondheidseffecten van ELF-EMF, die in 2002 zijn gepubliceerd door het Internationaal Agentschap voor Kankeronderzoek (IARC), dat onder auspiciën van de WHO is opgericht, en in 2003 door de Internationale Commissie voor Bescherming tegen Niet-Ioniserende Straling (ICNIRP).

ELF-veldbronnen en blootstelling van woningen

Elektrische en magnetische velden bestaan overal waar elektrische stroom vloeit – in elektriciteitsleidingen en -kabels, bedrading in woningen en elektrische apparaten. Elektrische velden ontstaan door elektrische ladingen, worden gemeten in volt per meter (V/m) en worden afgeschermd door gewone materialen, zoals hout en metaal. Magnetische velden ontstaan door de beweging van elektrische ladingen (d.w.z. een stroom), worden uitgedrukt in tesla (T), of meer gebruikelijk in millitesla (mT) of microtesla (µT). In sommige landen wordt een andere eenheid, de gauss, (G), gebruikt (10.000 G = 1 T). Deze velden worden niet afgeschermd door de meeste gangbare materialen, en gaan er gemakkelijk doorheen. Beide soorten velden zijn het sterkst dicht bij de bron en nemen af met de afstand.

De meeste elektrische stroom werkt met een frequentie van 50 of 60 cycli per seconde, of hertz (Hz). In de buurt van bepaalde apparaten kunnen de magnetische veldwaarden van de orde van een paar honderd microtesla zijn. Onder hoogspanningsleidingen kunnen de magnetische velden ongeveer 20 µT en de elektrische velden enkele duizenden volts per meter bedragen. De gemiddelde magnetische velden in woningen zijn echter veel lager – ongeveer 0,07 µT in Europa en 0,11 µT in Noord-Amerika. De gemiddelde waarden van het elektrische veld in huis bedragen tot enkele tientallen volts per meter.

Evaluatie taakgroep

In oktober 2005 heeft de WHO een taakgroep van wetenschappelijke deskundigen bijeengeroepen om de eventuele gezondheidsrisico’s van blootstelling aan elektrische en magnetische ELF-velden in het frequentiegebied >0 tot 100.000 Hz (100 kHz) te beoordelen. Terwijl het IARC het bewijsmateriaal voor kanker in 2002 heeft onderzocht, heeft deze taakgroep het bewijsmateriaal voor een aantal gezondheidseffecten opnieuw bekeken en het bewijsmateriaal voor kanker geactualiseerd. De conclusies en aanbevelingen van de werkgroep zijn opgenomen in een WHO Environmental Health Criteria (EHC) monografie (WHO, 2007).

Na een standaardprocedure voor de beoordeling van gezondheidsrisico’s heeft de werkgroep geconcludeerd dat er geen wezenlijke gezondheidsproblemen zijn in verband met ELF elektrische velden op niveaus waarmee de bevolking in het algemeen in aanraking komt. De rest van dit informatieblad gaat dan ook voornamelijk over de effecten van blootstelling aan ELF-magnetische velden.

Effecten op korte termijn

Er zijn bewezen biologische effecten van acute blootstelling op hoge niveaus (ver boven 100 µT) die worden verklaard door erkende biofysische mechanismen. Externe ELF-magnetische velden induceren elektrische velden en stromen in het lichaam die, bij zeer hoge veldsterkten, zenuw- en spierstimulatie en veranderingen in de prikkelbaarheid van zenuwcellen in het centrale zenuwstelsel veroorzaken.

Mogelijke langetermijneffecten

Veel van het wetenschappelijk onderzoek naar langetermijnrisico’s van blootstelling aan ELF-magnetische velden heeft zich geconcentreerd op leukemie bij kinderen. In 2002 heeft het IARC een monografie gepubliceerd waarin ELF-magnetische velden worden geclassificeerd als “mogelijk kankerverwekkend voor de mens”. Deze classificatie wordt gebruikt om een stof aan te duiden waarvoor er beperkt bewijs is van carcinogeniteit bij mensen en minder dan voldoende bewijs voor carcinogeniteit bij proefdieren (andere voorbeelden zijn koffie en lasdampen). Deze indeling was gebaseerd op gepoolde analyses van epidemiologische studies die een consistent patroon aantoonden van een tweevoudige toename van leukemie bij kinderen in verband met gemiddelde blootstelling aan magnetische velden met een stroomfrequentie van meer dan 0,3 tot 0,4 µT voor huishoudelijk gebruik. De taakgroep concludeerde dat aanvullende studies sindsdien niets veranderen aan de status van deze classificatie.

Het epidemiologische bewijs wordt echter verzwakt door methodologische problemen, zoals mogelijke selectiebias. Bovendien zijn er geen algemeen aanvaarde biofysische mechanismen die erop zouden wijzen dat blootstelling aan lage concentraties betrokken is bij de ontwikkeling van kanker. Als er dus effecten zouden zijn van blootstelling aan deze velden van geringe intensiteit, dan zou dit moeten gebeuren via een biologisch mechanisme dat tot dusver onbekend is. Bovendien zijn de resultaten van dierstudies overwegend negatief. Per saldo is het bewijsmateriaal met betrekking tot leukemie bij kinderen dus niet sterk genoeg om als oorzakelijk te worden beschouwd.

Kinderleukemie is een betrekkelijk zeldzame ziekte met een totaal jaarlijks aantal nieuwe gevallen dat in 2000 wereldwijd op 49.000 werd geschat. Gemiddelde blootstellingen aan magnetische velden van meer dan 0,3 μT in woningen zijn zeldzaam: naar schatting leeft slechts 1% tot 4% van de kinderen in dergelijke omstandigheden. Als het verband tussen magnetische velden en leukemie bij kinderen oorzakelijk is, wordt het aantal gevallen dat wereldwijd mogelijk toe te schrijven is aan blootstelling aan magnetische velden geschat op 100 tot 2400 gevallen per jaar, gebaseerd op waarden voor het jaar 2000, hetgeen neerkomt op 0,2 tot 4,95% van de totale incidentie voor dat jaar. Als ELF-magnetische velden dus inderdaad het risico op de ziekte verhogen, zou het effect van blootstelling aan ELF-EMV op de volksgezondheid in een wereldwijde context beperkt zijn.

Er is onderzoek gedaan naar een aantal andere nadelige gezondheidseffecten die mogelijk verband houden met blootstelling aan ELF-magnetische velden. Hieronder vallen andere kinderkankers, kankers bij volwassenen, depressie, zelfmoord, hart- en vaatziekten, voortplantingsstoornissen, ontwikkelingsstoornissen, immunologische veranderingen, neurogedragseffecten en neurodegeneratieve aandoeningen. De WHO-taskgroep kwam tot de conclusie dat het wetenschappelijk bewijs voor een verband tussen blootstelling aan ELF-magnetische velden en al deze gezondheidseffecten veel zwakker is dan voor leukemie bij kinderen. In sommige gevallen (d.w.z. voor hart- en vaatziekten of borstkanker) duidt het bewijs erop dat deze velden deze niet veroorzaken.

Internationale blootstellingsrichtsnoeren

Gezondheidseffecten in verband met kortstondige blootstelling op hoog niveau zijn vastgesteld en vormen de basis van twee internationale blootstellingslimietrichtsnoeren (ICNIRP, 1998; IEEE, 2002). Op dit moment achten deze instanties het wetenschappelijk bewijs met betrekking tot mogelijke gezondheidseffecten van langdurige, lage blootstelling aan ELF-velden onvoldoende om een verlaging van deze kwantitatieve blootstellingslimieten te rechtvaardigen.

Richtsnoeren van de WHO

Voor hoge kortdurende blootstelling aan EMV zijn schadelijke gezondheidseffecten wetenschappelijk vastgesteld (ICNIRP, 2003). Internationale blootstellingsrichtlijnen die bedoeld zijn om werknemers en het publiek tegen deze effecten te beschermen, moeten door beleidsmakers worden overgenomen. Programma’s ter bescherming tegen EMV moeten blootstellingsmetingen omvatten van bronnen waarvan verwacht kan worden dat de blootstelling de grenswaarden overschrijdt.

Wat de langetermijneffecten betreft, is het, gezien de zwakte van het bewijs voor een verband tussen blootstelling aan ELF-magnetische velden en leukemie bij kinderen, onduidelijk wat de voordelen van blootstellingsvermindering voor de gezondheid zijn. Gezien deze situatie worden de volgende aanbevelingen gedaan:

• Overheid en bedrijfsleven dienen de wetenschap te volgen en onderzoeksprogramma’s te bevorderen om de onzekerheid van het wetenschappelijk bewijs inzake de gezondheidseffecten van blootstelling aan ELF-velden verder terug te dringen. Door het ELF-risicobeoordelingsproces zijn leemten in de kennis aan het licht gekomen, die de basis vormen voor een nieuwe onderzoeksagenda.
• De lidstaten worden aangespoord om doeltreffende en open communicatieprogramma’s met alle belanghebbenden op te zetten om een geïnformeerde besluitvorming mogelijk te maken. Hierbij kan worden gedacht aan verbetering van de coördinatie en het overleg tussen de industrie, de lokale overheid en de burgers bij de planning van installaties die ELF-EMV uitzenden.
• Bij de bouw van nieuwe installaties en het ontwerp van nieuwe apparatuur, met inbegrip van apparaten, kan worden gezocht naar goedkope manieren om de blootstelling te verminderen. Geschikte maatregelen om de blootstelling te verminderen zullen van land tot land verschillen. Een beleid dat is gebaseerd op de vaststelling van arbitrair lage blootstellingslimieten is echter niet gerechtvaardigd.

Verder lezen

WHO – World Health Organization. Extreem laagfrequente velden. Environmental Health Criteria, Vol. 238. Genève, Wereldgezondheidsorganisatie, 2007.

IARC Working Group on the Evaluation of Carcinogenic Risks to Humans. Niet-ioniserende straling, deel 1: Statische en extreem laagfrequente (ELF) elektrische en magnetische velden. Lyon, IARC, 2002 (Monographs on the Evaluation of Carcinogenic Risks to Humans, 80).

ICNIRP – International Commission on Non-Ionizing Radiation Protection. Blootstelling aan statische en laagfrequente elektromagnetische velden, biologische effecten en gevolgen voor de gezondheid (0-100 kHz). Bernhardt JH et al., eds. Oberschleissheim, International Commission on Non-ionizing Radiation Protection, 2003 (ICNIRP 13/2003).

ICNIRP – International Commission on Non-Ionizing Radiation Protection (1998). Guidelines for limiting exposure to time varying electric, magnetic and electromagnetic fields (up to 300 GHz). Health Physics 74(4), 494-522.

IEEE Standards Coordinating Committee 28. IEEE-norm voor veiligheidsniveaus met betrekking tot de blootstelling van de mens aan elektromagnetische velden, 0-3 kHz. New York, NY, IEEE – The Institute of Electrical and Electronics Engineers, 2002 (IEEE Std C95.6-2002).

Voor meer informatie kunt u contact opnemen met:

WHO Media centre
Telefoon: +41 22 791 2222
E-mail: