Subject

Het onderwerp van het Laatste Avondmaal was een populaire keuze voor de reftermuren van kloosters en conventen in het 15de-eeuwse Italië, waar nonnen en monniken hun maaltijden konden gebruiken in de aanwezigheid van Jezus’ laatste maaltijd. Leonardo’s versie ziet er netjes gerangschikt uit, met Jezus in het midden van een uitgebreide tafel en de apostelen links en rechts van hem. Hij draagt de traditionele rode en blauwe gewaden en heeft een baard, maar Leonardo heeft hem niet de gebruikelijke aureool gegeven. Sommige geleerden hebben voorgesteld dat het licht van het raam achter hem deze rol vervult of dat de impliciete lijnen van het fronton boven het raam de illusie van een aureool creëren. Andere geleerden hebben betoogd dat het ontbrekende attribuut ook kan suggereren dat Jezus nog steeds een mens is, die als zodanig de pijn en het lijden van het lijdensverhaal zal doorstaan.

De scène is geen bevroren moment, maar eerder een weergave van opeenvolgende momenten. Jezus heeft zijn aanstaande verraad bekend gemaakt, en de apostelen reageren. Filippus, die in de groep links van Jezus staat, gebaart naar zichzelf en lijkt te zeggen: “Ik toch niet, Heer?” Jezus lijkt te antwoorden: “Degene die met mij zijn hand in de schaal heeft gedoopt, zal mij verraden” (Mattheüs 26:23). Tegelijkertijd reiken Jezus en Judas, die rechts van Jezus bij de groep zit, naar dezelfde schaal op de tafel tussen hen in, een handeling die Judas als de verrader aanmerkt. Jezus gebaart ook naar een glas wijn en een stuk brood, waarmee hij de instelling van het Heilig Avondmaal suggereert.

De serene kalmte van Jezus, met neergeslagen hoofd en ogen, staat in contrast met de onrust van de apostelen. Hun verschillende houdingen gaan omhoog, omlaag, strekken zich uit en verstrengelen zich, terwijl ze in groepen van drie blijven. Jacobus de Meerdere, links van Christus, gooit boos zijn armen uit, terwijl de ongelovige Thomas, gehurkt achter Jacobus, naar boven wijst en lijkt te vragen: “Is dit Gods plan?” Zijn gebaar loopt vooruit op zijn latere hereniging met de verrezen Christus, een moment dat in de kunst vaak werd afgebeeld met Thomas die met zijn vingers de wonden van Christus van de kruisiging aanraakt om zijn twijfels weg te nemen. Petrus, die herkenbaar is aan het mes in zijn hand dat hij later zal gebruiken om het oor af te snijden van een soldaat die Jezus probeerde te arresteren, beweegt zich naar de zachtmoedige Johannes, die rechts van Jezus zit en in zwijm lijkt te vallen. Judas, die de beurs grijpt die zijn beloning bevat voor de identificatie van Jezus, deinst terug voor Petrus, schijnbaar gealarmeerd door de snelle actie van de andere apostel. De rest van de apostelen lijkt te fluisteren, te treuren en onderling te discussiëren.

De maaltijd vindt plaats in een bijna sobere ruimte, zodat de kijker zich concentreert op de actie die zich op de voorgrond afspeelt. Donkere wandtapijten omzomen de muren aan weerszijden, terwijl de achterwand wordt gedomineerd door drie ramen die uitkijken op een golvend landschap dat doet denken aan het platteland van Milaan. Leonardo stelde de ruimte voor door gebruik te maken van lineair perspectief, een techniek herontdekt in de Renaissance die parallelle lijnen gebruikt die samenkomen in een enkel verdwijnpunt om de illusie van diepte te creëren op een plat vlak. Hij plaatste het verdwijnpunt bij de rechtertempel van Jezus, waardoor de aandacht van de toeschouwer naar het hoofdonderwerp wordt getrokken. Hoewel lineair perspectief een systematische methode lijkt om de illusie van ruimte te scheppen, wordt het gecompliceerd door de afhankelijkheid van een enkel gezichtspunt. Elke andere kijkpositie dan het uitkijkpunt geeft een enigszins vervormde geschilderde ruimte te zien. Later ontdekten geleerden dat het uitkijkpunt voor het Laatste Avondmaal zich ongeveer 4,57 meter boven de grond bevindt. Leonardo koos waarschijnlijk voor deze relatief hoge hoogte omdat de onderkant van het schilderij 2,44 meter boven de grond is en het gebruik van een uitkijkpunt vanaf de grond zou betekend hebben dat de kijkers enkel de onderkant van de tafel zouden hebben kunnen zien en niet de actie die erboven plaats vond. Bijgevolg lijkt de geschilderde ruimte van het Laatste Avondmaal altijd in tegenspraak met de ruimte van de refter. Het is een van de vele visuele paradoxen die geleerden over het schilderij hebben opgemerkt. Zij hebben ook opgemerkt dat de tafel veel te groot is om in de afgebeelde ruimte te passen, maar toch niet groot genoeg is om plaats te bieden aan de 13 mannen, althans niet langs de drie zijden waar zij zijn geplaatst. Het tafereel, dat zo eenvoudig en georganiseerd lijkt, is een raadselachtige oplossing voor de uitdaging om de illusie van driedimensionale ruimte te scheppen op een plat oppervlak.