João Lourenço’s presidentschap heeft veel eerdere waarheden over Angola uit het water doen spatten.

Voorspellingen over zijn vermogen om de machtsgreep van voormalig president Jose Eduardo dos Santos, die het land 38 jaar lang leidde, af te slaan. Zijn kinderen runden meerdere bedrijven en kregen ook belangrijke benoemingen in de staat. Hoewel in talrijke analyses werd beweerd dat hij aan de macht zou blijven (waaronder ikzelf), zijn de fortuinen van de familie in feite snel gedaald.

De voormalige president is in officieuze ballingschap in Spanje, na controversieel te zijn vertrokken met een commerciële vlucht in plaats van via de staatskanalen. Zijn tweede dochter Welwitschia woont in het buitenland. Zij verloor haar parlementszetel nadat zij niet was teruggekeerd naar Angola.

De zoon, Filomeno, staat terecht voor zijn rol in het naar verluidt wegsluizen van 500 miljoen dollar uit het land. Maar het is de eerste dochter Isabel, tot voor kort de favoriete Afrikaanse onderneemster van de internationale gemeenschap, die nu in het defensief is. In december werden haar Angolese tegoeden bevroren. Dit was slechts het begin van een internationale verschuiving in de houding ten opzichte van haar rijkdom.

Onlangs hebben het International Consortium of Investigative Journalists en zijn partners een reeks artikelen en documenten vrijgegeven, getiteld “LuandaLeaks”, waarin de financiële activiteiten van Isabel dos Santos in detail zijn beschreven.

De rapportage suggereert dat ze betrokken is geweest bij uitgebreide corruptie op hoog niveau, naar verluidt met behulp van familieconnecties en lege vennootschappen om zakelijke deals te krijgen, en miljoenen dollars het land uit te sluizen.

De Angolese regering heeft haar formeel beschuldigd van onder meer het witwassen van geld. Zij heeft de waarheidsgetrouwheid van de berichten heftig ontkend en gedreigd met juridische stappen.

De familie Dos Santos en hun aanhangers beweren dat zij het voorwerp zijn van politieke vervolging. Zij wijzen op het relatieve gebrek aan actie, bijvoorbeeld tegen Lourenço’s bondgenoten.

Hoewel er geen twijfel over bestaat dat er een strategisch politiek element zit in de focus op Dos Santos’ familie, moeten alle anti-corruptie campagnes ergens beginnen. In een context waarin de voormalige presidentiële familie het meest prominente gezicht was van de straffeloosheid van het regime, lijkt het een voor de hand liggende en noodzakelijke stap om hen te onderzoeken.

Internationale medeplichtigheid

Hoewel Isabel dos Santos de figuur is die centraal staat in LuandaLeaks, gaat het verhaal meer in het algemeen over hoe corruptie een product is van transnationale samenwerking en facilitering.

Uit de documenten blijkt dat het wegsluizen van Angola’s geld niet mogelijk zou zijn geweest zonder enkele van ’s werelds grootste management consulting bedrijven. Zij negeerden vlaggen waar banken wel op hadden gelet in verband met de status van Isabel dos Santos als “politiek prominent persoon”. In sommige gevallen waren zij betrokken bij duidelijke belangenconflicten.

Tot eind 2017 was het wereldwijde adviesbureau PwC bijvoorbeeld de accountant en de belangrijkste adviseur van het Angolese staatsbedrijf Sonangol, het parastatale bedrijf dat toezicht houdt op de aardolie- en aardgasproductie. Het hoofd belastingzaken van het Portugese kantoor van PwC heeft in de nasleep van LuandaLeaks ontslag genomen.

De lekken hebben ook de afwijzende houding van de wereldgemeenschap tegenover Afrikaanse journalisten en activisten aan het licht gebracht, wier zorgen over de familie Dos Santos relatief weinig gehoor vonden. Zo negeerden bedrijven en ambassades systematisch de lopende rapporten van Rafael Marques de Morais, een van Angola’s meest prominente onderzoeksjournalisten, over de verdachte handelspraktijken van de familie Dos Santos.

Beroemde universiteiten als Yale en de London School of Economics nodigden Isabel dos Santos uit om te spreken over ondernemerschap en ontwikkeling, waarbij de controverse rond haar schaamteloos werd genegeerd.

In 2015 schreef de New York Times een stuk waarin ze haar man Sindika Dokolo prees voor het terugwinnen van gestolen Afrikaanse kunst, zonder vragen te stellen over de bron van zijn inkomsten.

Deze acties vertellen Afrikanen dat ondanks het veinzen van bezorgdheid over corruptie en mensenrechten, instellingen buiten het continent niet de daad bij het woord voegen.

Hoe het de nieuwe president is vergaan

De LuandaLeaks ondersteunen Lourenço’s anti-corruptiecampagne. Maar het blijft moeilijk te beoordelen in welke richting hij het land leidt. Zijn zijn anticorruptiemaatregelen en andere interventies slechts een middel om zijn vijanden te verwijderen? Of zijn zij een oprechte poging om de manier waarop de politiek in Angola heeft gewerkt, te veranderen?

Er zijn enkele duidelijke tekenen van politieke en economische verandering.

Onder Lourenço is het land opener geworden. De visumregelingen zijn versoepeld, Angola is toegetreden tot de Afrikaanse Vrijhandelszone, de eis dat buitenlandse investeerders Angolese partners moeten hebben, is komen te vervallen, en de regering maakt vorderingen met de privatisering van staatsbedrijven.

Zo belangrijk is ook dat het monopolie van Sonangol is afgebrokkeld met de recente oprichting van een nieuwe entiteit die de rol van nationale concessiehouder in de olie-industrie zal overnemen.

Dat gezegd hebbende, de laatste keer dat er in Angola een golf van privatiseringen plaatsvond, was in de jaren negentig. Deze dienden alleen om Dos Santos’ macht te versterken door zijn favorieten te bevoordelen. Er blijven vragen over de transparantie van de nieuwe privatiseringsronde, en wie de werkelijke begunstigden zullen zijn.

Lourenço probleem

Een groot probleem voor Lourenço is dat veel Angolezen ongelukkig zijn met de bezuinigingsmaatregelen die zijn regering heeft ingevoerd. En de frustratie over de werkloosheid wakkert de instabiliteit aan.

Hoewel hij symbolische toenaderingen heeft gemaakt tot de burgermaatschappij door activisten te ontmoeten die door het Dos Santos-regime werden lastiggevallen, worden protesten nog steeds door de politie onderdrukt.

Lourenço heeft ook geen stappen ondernomen om de extreem gecentraliseerde bevoegdheden van het presidentschap te verzwakken. Critici beweren dat hij daarmee duidelijk zou laten zien dat hij niet de macht van Dos Santos wil overnemen.

Lourenço en anderen hebben het beeld gecultiveerd dat hij te maken heeft met aanzienlijke tegenstand van gevestigde belangen binnen de regeringspartij, de Volksbeweging voor de Bevrijding van Angola (MPLA). Dit is zeer waarschijnlijk waar, maar het blijft onduidelijk wat dit betekent voor de politiek van het land.

De MPLA is van oudsher een gesloten front naar buiten toe, en openlijk spreken over fragmentatie en verdeeldheid is nieuw. Deze klaarblijkelijke verdeeldheid wijst op een behoefte om de partij als politieke speler beter te begrijpen, iets wat veel geleerden en analisten decennia lang niet op een wezenlijke manier hebben gedaan.

De blik op de toekomst

Nu Dos Santos er niet meer is, blijft het voor analisten die gewend zijn zich te richten op één centrale figuur om de koers van het land uit te leggen, onduidelijk wat de toekomst in petto heeft nu het land een nieuw tijdperk van bezuinigingen en groeiende economische uitdagingen tegemoet gaat.

LuandaLeaks biedt verdere steun voor Lourenço’s anticorruptiebeleid. De vastberadenheid van de staat bij de vervolging van verdachten luidt een moment van verandering in voor Angola. Maar het blijft onduidelijk welke toekomst het land tegemoet gaat.