Door een reeks ongelukken en lozingen heeft de Russische nucleaire installatie in Mayak meer dan 15.000 km² besmet met hoog radioactief afval. In 1957 maakte alleen al het zogenaamde Kyshtym-ongeval grote delen van de Oostelijke Oeral onbewoonbaar. Duizenden mensen moesten worden verplaatst en tot op de dag van vandaag wordt de door nucleaire fall-out getroffen regio beschouwd als een van de meest besmette plaatsen op aarde.

Geschiedenis

De Mayak Productie Associatie (MPA) was de eerste en grootste nucleaire faciliteit in de Sovjet-Unie en besloeg een gebied van ongeveer 200 km² tussen de steden Ekaterinburg en Chelyabinsk. Oorspronkelijk gebouwd om plutonium te leveren voor Sovjet kernwapens, werden tussen 1945 en 1948 vijf kernreactoren gebouwd in de stad genaamd Chelyabinsk-40 (nu omgedoopt tot Ozyorsk). De installatie werd voortdurend uitgebreid tot de productie van plutonium voor kernwapens in 1987 werd stopgezet en de installatie geleidelijk werd ingekrompen. Tussen 1949 en 1956 werd 100 Peta-Becquerel (Peta = quadriljoen) radioactieve lozing, die strontium-90, cesium-137, plutonium en uranium bevatte, in het Techa-riviersysteem geloosd. Ter vergelijking: de radioactieve uitstoot van de kernramp in Fukushima in de Stille Oceaan wordt geschat op 78 PBq. In Mayak hebben zich ten minste acht grootschalige ongelukken voorgedaan. In 1967 bijvoorbeeld werd door de verspreiding van radioactief stof uit de stortplaats voor radioactief afval van Karachay 1.800 km² besmet met cesium-137. Het meest beruchte ongeval vond echter plaats op 29 september 1957. De explosie van een tank met radioactief afval die 740 PBq splijtbaar materiaal bevatte, besmette een gebied van meer dan 15.000 km² radioactief. Na Tsjernobyl en Fukushima is deze ramp, vaak genoemd naar de naburige stad Kyshtym, de op twee na grootste kernramp in de geschiedenis (niveau 6 op de International Nuclear and Radiological Event Scale “INES”). Een blijvende erfenis van de catastrofe is de 300 km lange en 30-50 brede Oostelijke Oeral Radioactieve Sporen, die zwaar besmet was door nucleaire fall-out. In sommige delen overschrijden de concentraties van radioactief strontium-90, een bekende oorzaak van leukemie, de 7,4 Mega-Becquerel per m² (Mega = miljoen). Ter vergelijking: na Tsjernobyl werden alle gebieden met een radioactieve besmetting van meer dan 0,5 MBq/m² permanent geëvacueerd.

Gezondheid en milieu-effecten

Nagenoeg 19.000 werknemers waren tot 1973 in dienst van de MPA. Deze mensen ontvingen de hoogste stralingsdoses als gevolg van talrijke ongevallen en lozingen. Voor de 10.000 werknemers die vóór 1959 in dienst waren genomen, bedroeg de gemiddelde cumulatieve uitwendige dosis ongeveer 1.200 mSv. Deze dosis komt overeen met ongeveer 60.000 röntgenfoto’s van de borstkas. Alleen al van deze uitwendige dosis zou ongeveer 24 % van de werknemers naar verwachting kanker krijgen. Maar het aantal kankergevallen in het cohort van Mayak-werknemers is waarschijnlijk veel hoger, aangezien inwendige bestraling een nog grotere invloed heeft op het kankerrisico. Meer dan 1.000 werknemers kregen elk tussen 1.500 en 172.000 Bq plutonium binnen. Met een dosisfactor van 0,00014 Sv/Bq komt dit neer op een inwendige stralingsdosis van ongeveer 0,2-24 Sv. Een dosis van 10 Sv wordt als dodelijk beschouwd; bij een dosis van 5 Sv sterft naar schatting elke tweede persoon aan acute stralingseffecten. Acute stralingsziekte treft gewoonlijk alle mensen die doses van meer dan 1 Sv ontvangen. Bij doses van minder dan 1 Sv wegen de langetermijngevolgen van straling zwaarder dan de acute stralingseffecten. De WHO gaat ervan uit dat bij doses van 0,1 Sv het risico op leukemie ongeveer 19 % bedraagt en met nog eens 19 % stijgt voor elke extra 0,1 Sv stralingsblootstelling. Het relatieve risico van de Mayak-arbeiders om botkanker te ontwikkelen bleek acht keer hoger te zijn dan dat van de bevolking in het algemeen; het risico om leverkanker te ontwikkelen was 17 keer hoger.

Naast de arbeiders zijn ook de bijna 300.000 bewoners van de besmette regio’s getroffen. De geraamde collectieve levenslange dosis voor deze bevolking bedraagt ongeveer 4.500 person-Sv, ongeveer 60% van de collectieve levenslange dosis berekend na de meltdown van Tsjernobyl. Mensen die in de buurt van Mayak of de Techa-rivier woonden, werden blootgesteld aan een gemiddelde levensdosis tot 1.700 mSv door een combinatie van uitwendige straling en het inslikken van radioactief besmet drinkwater en voedsel. Bij dergelijke hoge dosisniveaus zal waarschijnlijk ongeveer 34 % van de bevolking kanker krijgen, die zij zonder radioactieve besmetting niet zouden hebben gekregen.

Chronische stralingseffecten en een groot aantal gevallen van leukemie, alsmede long-, beender- en levertumoren zijn bij de getroffen bevolking vastgesteld, alsmede een twee- tot vijfvoudige toename van de frequentie van beenmergdepressie, chromosoomafwijkingen, miskramen en doodgeborenen. Door de militaire censuur werden de mensen niet ingelicht over de gevaren van radioactiviteit, terwijl de ware omvang van de radioactieve besmetting en de gevolgen voor de volksgezondheid nooit voldoende werden gedocumenteerd of onderzocht.

Outlook

Tot op de dag van vandaag werken er ongeveer 14.000 arbeiders in Mayak, waar voornamelijk plutonium, uranium en andere radioactieve stoffen worden geproduceerd voor de kernenergie-industrie. In Mayak bevindt zich ook Ruslands enige faciliteit voor nucleaire opwerking en afvalverwerking. De meeste ontmantelde Russische kernkoppen komen uiteindelijk in Mayak terecht. Hoewel de nucleaire besmetting in de omliggende gebieden de afgelopen decennia met ongeveer een factor drie is afgenomen, wordt de regio rond Mayak nog steeds beschouwd als een van de meest radioactief vervuilde plaatsen op aarde. Reservoirmeren in de Techa rivier worden nog steeds gebruikt als stortplaats voor radioactief afval, waardoor het riviersysteem verder wordt vervuild en mensen worden blootgesteld aan voortdurende radioactiviteit. De Hibakusha van Mayak hebben zoveel geleden onder de nucleaire ambities van Rusland, die weinig rekening hebben gehouden met de gezondheid en het leven van de plaatselijke bevolking. Grootschalige epidemiologische studies en decontaminatieprojecten zijn nu dringend noodzakelijk om deze mensen tegen verdere schade te beschermen.

• Standring WJF. “Review of the current status and operations at Mayak Production Association.” Strålevern Rapport 2006:19, Noorse Autoriteit voor Stralingsbescherming (NRPA), 2006. www.nrpa.no/dav/1fbb52ea04.pdf
• “BEIR VII report, phase 2: Health risks from exposure to low levels of ionizing radiation.” National Academy of Sciences Advisory Committee on the Biological Effects of Ionizing Radiation, 2006, blz. 279f, tabellen 12.5a en 12.5b. www.nap.edu/openbook.php?record_id=11340&page=8
• Koshurnikova et al. “Studies over de Mayak-kernarbeiders: gezondheidseffecten.” Radiation and Environmental Biophysics, 41:1, 29-31, 2002. www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/12014404
• WHO. “Health risk assessment from the nuclear accident after the 2011 Great East Japan earthquake and tsunami, based on a preliminary dose estimation,” februari 28, 2013, p 32. www.who.int/ionizing_radiation/pub_meet/fukushima_report/en/index.html
• Standring et al. “Mayak Health Report.” Strålevern Rapport 2008:3, Noorse Autoriteit voor Stralingsbescherming (NRPA), 2008. www.nrpa.no/dav/19bdfc616e.pdf
• “Atom ohne Geheimnis,” IPPNW, Moskau-Berlijn, 1992