Paranoot
Conservatiestatus
kwetsbaar (IUCN)
Wetenschappelijke classificatie
Koninkrijk: Plantae Divisie: Magnoliophyta Klasse: Magnoliopsida Orde: Ericales Familie: Lecythidaceae Genus: Bertholletia Soorten: B. excelsa
Binomiale naam
Bertholletia excelsa Humb. &Bonpl.

Brazilnoot is de algemene naam voor een grote, Zuid-Amerikaanse boom, Bertholletia excelsa, uit de familie Lecythidaceae, gekenmerkt door een grote, harde, houtachtige, bolvormige kokosnootachtige zaaddoos, of vrucht, die een aantal donkerbruine, driehoekige (driezijdige) zaden bevat met een uiterst harde schil, bekend als “noten”, elk met een witachtige pit binnenin. De term paranoot wordt ook gebruikt voor het eetbare zaad, dat van commercieel belang is.

Ecologisch gezien weerspiegelt de voortplanting van paranotenbomen een harmonieuze coördinatie op twee niveaus. Enerzijds is de bestuiving van de bloemen afhankelijk van bijzondere bijen met een groot lichaam, die de unieke vorm van de bloemen aankunnen. Orchideeënbijen bestuiven niet alleen de bloemen, maar zijn zelf ook afhankelijk van de bloemen voor hun eigen voortplanting, waarbij de geur van de bloemen in staat is vrouwtjes aan te trekken voor paring met de mannetjes. Op een ander niveau is de zaadverspreiding van de harde noten afhankelijk van grote knaagdieren, zoals de agouti, die in staat zijn de noten open te knagen om voedsel uit de pit te halen, terwijl zij ook opslagplaatsen van de zaden begraven.

Natuurlijk komt de voortplanting van de paranootboom ook de mens ten goede, aangezien de noten wereldwijd populair zijn en verhandeld worden voor culinair gebruik. De afhankelijkheid van de grotendeels solitaire of semi-sociale bestuivende bijen heeft ertoe geleid dat de meeste paranotenbomen in het wild worden geoogst en niet op plantages.

Overzicht en beschrijving

Afbeelding van de paranoot in Scientific American Supplement, No. 598, 18 juni 1887

De paranootboom is de enige soort in het monotypische genus Bertholletia. De familie Lecythidaceae waartoe zij behoort, omvat ongeveer 20 geslachten en 250 tot 300 soorten houtige planten die inheems zijn in tropisch Zuid-Amerika en Madagaskar. De paranoot, Bertholletia excelsa, is inheems in Brazilië, oostelijk Bolivia, de Guianas, Venezuela, oostelijk Colombia, en oostelijk Peru. Hij komt voor als verspreide bomen in grote bossen aan de oevers van de Amazone, de Rio Negro en de Orinoco. Het geslacht is genoemd naar de Franse scheikundige Claude Louis Berthollet.

De paranoot is een grote boom, die 30 tot 45 meter hoog kan worden en een stamdiameter heeft van 1 tot 2 meter, een van de grootste bomen in het Amazoneregenwoud. De stam is recht en meestal voor meer dan de helft van de boomhoogte onvertakt, met een grote opkomende kroon van lange takken boven het omringende bladerdak van andere bomen. De schors is grijsachtig en glad. De stam kan 500 jaar of meer oud worden, en volgens sommige autoriteiten zelfs 1000 jaar (Taitson 2007).

De bladeren zijn bladverliezend in het droge seizoen, afwisselend, enkelvoudig, gaafrandig of gekarteld, langwerpig, 20 tot 35 centimeter lang en 10 tot 15 centimeter breed. De bloemen zijn klein, groenachtig wit, in pluimen 5 tot 10 centimeter lang; elke bloem heeft een tweedelige, bladverliezende kelk, zes ongelijke crèmekleurige bloemblaadjes, en talrijke meeldraden verenigd in een brede, kap-vormige massa.

Vruchten en voortplanting

Paranotenbomen produceren bijna uitsluitend vruchten in ongerepte bossen, omdat in verstoorde bossen de grote bijen ontbreken die als enigen in staat zijn de bloemen van de boom te bestuiven (Nelson et al. 1985; Moritz 1984). Paranoten worden wel geoogst op plantages, maar de productie is laag en momenteel niet economisch rendabel (Hennessey 2001; Kirchgessner).

Een vers gesneden paranootvrucht

De gele bloemen van de paranootboom bevatten zeer zoete nectar en kunnen alleen worden bestoven door een insect dat sterk genoeg is om het opgerolde kapje van de bloem op te tillen en dat een tong heeft die lang genoeg is om de complexe opgerolde bloem te doorkruisen. De bloemen verspreiden een geur die grote, langgetongde euglossinebijen, of orchideeënbijen, aantrekt. Kleine mannelijke orchideeënbijen worden tot de bloemen aangetrokken, omdat de mannelijke bijen die geur nodig hebben om vrouwtjes aan te trekken. Maar het is vooral de grote vrouwelijke langtongige orchideebij die de paranotenboom bestuift (Hennessey 2001). Zonder de bloemen kunnen de bijen niet paren, en het gebrek aan bijen betekent dat de vrucht niet bestoven wordt.

Onder de soorten grootpotige bijen, al dan niet orchideeënbijen, die de bloemen bezoeken, zijn die van de geslachten Eulaema, Bombus, Centris, Epicharis en Xylocopa (Kirchgessner).

Als zowel de orchideeën als de bijen aanwezig zijn, duurt het 14 maanden voordat de vrucht rijp is na bestuiving van de bloemen. De vrucht zelf is een grote capsule met een diameter van 10 tot 15 centimeter die qua grootte lijkt op een endocarpium van een kokosnoot en tot 2 à 3 kilogram weegt. Het heeft een harde, houtachtige schil van 8 tot 12 millimeter dik. Binnenin deze harde, ronde zaaddoos zitten 8 tot 24 driehoekige (driezijdige) zaden van ongeveer 4 tot 5 centimeter lang (de “paranoten”), verpakt als de partjes van een sinaasappel; het is geen echte noot in botanische zin, maar alleen in culinaire zin.

De capsule bevat een klein gaatje aan één uiteinde, waardoor grote knaagdieren zoals de agouti hem kunnen openknagen. Ze eten dan een deel van de noten binnenin op en begraven andere voor later gebruik; een deel van deze noten kan ontkiemen om nieuwe paranootbomen te produceren. De agouti kan een zaadje meer dan 400 meter van de moederboom dragen (Hennessey 2001). De meeste zaden worden door de agouti’s op schaduwrijke plaatsen “geplant”, en de jonge boompjes moeten soms jaren, in een staat van rust, wachten tot een boom omvalt en het zonlicht hem bereikt. Pas dan begint hij weer te groeien. Van kapucijnaapjes is bekend dat ze paranoten openen met een steen als aambeeld.

Nomenclatuur

Pitten van paranoten

Ondanks hun naam is de belangrijkste exporteur van paranoten niet Brazilië maar Bolivia, waar ze almendras worden genoemd. In Brazilië worden deze noten castanhas-do-Pará (letterlijk “kastanjes uit Pará”) genoemd, maar de inwoners van Acre noemen ze in plaats daarvan castanhas-do-Acre. Inheemse namen zijn onder meer juvia in het Orinoco gebied, en sapucaia in de rest van Brazilië.

Cream nuts is een van de verschillende historische namen die in Amerika voor paranoten worden gebruikt.

Productie van paranoten

paranoot omhuld door zijn zaadhuls

Er wordt jaarlijks ongeveer 20.000 ton paranoten geoogst, waarvan Bolivia ongeveer 50 procent voor zijn rekening neemt, Brazilië ongeveer 40 procent, en Peru ongeveer tien procent (schattingen voor 2000) (Collinson et al. 2000). In 1980 bedroeg de jaarlijkse productie alleen al in Brazilië ongeveer 40.000 ton, en in 1970 werd in Brazilië naar verluidt 104.487 ton noten geoogst (Mori 1992).

Brazil noten voor de internationale handel zijn volledig afkomstig van wilde pluk en niet van plantages. Dit is naar voren geschoven als een model om inkomsten te genereren uit een tropisch woud zonder het te vernietigen. De noten worden grotendeels verzameld door migrerende werknemers.

Analyse van de leeftijd van de bomen in gebieden waar wordt geoogst, toont aan dat matig en intensief verzamelen zoveel zaden vergt dat er niet genoeg overblijven om oudere bomen te vervangen wanneer zij afsterven. Locaties met lichte oogstactiviteiten hadden veel jonge bomen, terwijl locaties met intensieve oogstpraktijken nauwelijks jonge bomen hadden (Silvertown 2004). Statistische tests werden uitgevoerd om te bepalen welke omgevingsfactoren zouden kunnen bijdragen aan het gebrek aan jonge bomen. Het meest consistente effect bleek het niveau van de verzamelactiviteit op een bepaalde plaats te zijn. Een computermodel dat de grootte voorspelde van bomen waar mensen alle noten plukten, kwam overeen met de gegevens over de grootte van de bomen die werden verzameld op fysieke locaties waar veel werd geoogst.

Gebruiken

Paranoten na verwijdering van de dop

Culinair gebruik en voeding

Braziloten worden gegeten zoals ze zijn of als onderdeel van suikerwerk of gebakken goederen. Ze zijn een van de belangrijkste commerciële noten ter wereld. Het “paranoot-effect” beschrijft de neiging van de grotere items om naar de top van een mengsel van items van verschillende grootte maar vergelijkbare dichtheid, zoals paranoten gemengd met pinda’s.

Brazil noten zijn ongeveer 18 procent eiwit, 13 procent koolhydraten, en 69 procent vet. De vetverdeling is ruwweg 25 procent verzadigd, 41 procent enkelvoudig onverzadigd, en 34 procent meervoudig onverzadigd (USDA 2008). Het verzadigd vetgehalte van paranoten is een van de hoogste van alle noten.

Nutritioneel gezien zijn paranoten misschien wel de rijkste voedingsbron van selenium, ze bevatten maar liefst 1180 procent van de USDA (U.S. Recommended Dietary Allowances), hoewel de hoeveelheid selenium binnen partijen noten sterk varieert (Chang et al. 1995). Recent onderzoek suggereert dat een goede seleniuminname gecorreleerd is met een verminderd risico op zowel borstkanker als prostaatkanker (Klein et al. 2001). Als gevolg hiervan worden paranoten soms aanbevolen als een beschermende maatregel (Moss 2001). Andere onderzoeken naar de effecten van selenium op prostaatkanker hebben een dergelijke correlatie niet aangetoond (Peters et al. 2007).

Brazil noten zijn ook een rijke bron van vitamine B1 en vitamine E, een goede bron van niacine en calcium, en een bron van ijzer (Bender en Bender 2005).

Ondanks de mogelijke gezondheidsvoordelen van de noot heeft de Europese Unie in 2003 strenge regels ingesteld voor de import uit Brazilië van paranoten in de dop, omdat de doppen hoge concentraties aflatoxinen bleken te bevatten, die tot leverkanker kunnen leiden, en Brazilië onvoldoende controlemechanismen had om besmetting met aflatoxinen te voorkomen (CEC 2003).

Brazilnoten bevatten ook kleine hoeveelheden radioactief radium. Hoewel de hoeveelheid radium zeer klein is, ongeveer 1-7 pCi/g (40-260 Bq/kg), en het grootste deel ervan niet door het lichaam wordt vastgehouden, is dit 1000 keer hoger dan in andere voedingsmiddelen. Volgens Oak Ridge Associated Universities komt dit niet door verhoogde radiumgehaltes in de bodem, maar door “het zeer uitgebreide wortelsysteem van de boom” (Oak Ridge 2007).

Andere toepassingen

Brazilnootolie wordt geproduceerd uit het zaad. Naast het gebruik als voedingsmiddel wordt paranootolie ook gebruikt als smeermiddel in klokken, voor het maken van kunstschilderverf en in de cosmetica-industrie.

Het hout van paranotenbomen (niet te verwarren met parelhout) is van uitstekende kwaliteit, maar het kappen van de bomen is in alle drie producerende landen (Brazilië, Bolivia, en Peru) bij wet verboden. Illegale houtwinning en landontginning vormen een voortdurende bedreiging (Greenpeace 2007).

• Bender, D. A., and A. E. Bender. 2005. A Dictionary of Food and Nutrition. New York: Oxford University Press. ISBN 0198609612.

• Chang, J. C., W. H. Gutenmann, C. M. Reid, and D. J. Lisk. 1995. Seleniumgehalte van paranoten van twee geografische locaties in Brazilië. Chemosphere 30(4): 801-802.

• Collinson, C., D. Burnett, and V. Agreda. 2000. Economische levensvatbaarheid van de handel in paranoten in Peru. Programma inzake natuurlijke hulpbronnen en ethische handel, Natural Resources Institute, University of Greenwich. Op 17 januari 2009 ontleend.

• Commissie van de Europese Gemeenschappen (CEC). 2003. Besluit van de Commissie van 4 juli 2003 tot vaststelling van bijzondere voorwaarden voor de invoer van paranoten in de dop van oorsprong uit of verzonden uit Brazilië. Publicatieblad van de Europese Unie. Op 17 januari 2009 ontleend.

• Greenpeace International. 2007. Greenpeace-activisten in de val gelokt door houtkappers in het Amazonegebied. Greenpeace. Op 17 januari 2009 ontleend.

• Hennessey, T. 2001. De paranoot (Bertholletia excelsa). SIUC College of Science, Etnobotanische bijsluiters. Op 17 januari 2009 ontleend.

• Kirchgessner, A. n.d. Braziliaanse notenplantages. New York Botanical Gardens. Op 17 januari 2009 ontleend.

• Klein, E. A., I. M. Thompson, S. M. Lippman, P. J. Goodman, D. Albanes, P. R. Taylor, and C. Coltman. 2001. SELECT: de volgende proef ter preventie van prostaatkanker. Selenum and Vitamin E Cancer Prevention Trial. J Urol. 166(4):1311-1315. PMID 11547064.

• Mori, S. A. 1992. The brazil nut industry-Past, present, and future. New York Botanical Garden. Op 17 januari 2009 ontleend.

• Moritz, A. 1984. Estudos biológicos da floração e da frutificação da castanha-do-Brasil (Bertholletia excelsa HBK). Empresa Brasileira de Pesquisa Agropecuária, EMBRAPA 29. Op 17 januari 2009 ontleend.

• Moss, R. W. 2001. Selenium, paranoten en prostaatkanker. Cancer Decisions Newsletter Archive 10 december 2001. Op 17 januari 2009 ontleend.

• Nelson, B. W., M. L. Absy, E. M. Barbosa, and G. T. Prance. 1985. Observations on flower visitors to Bertholletia excelsa H. B. K. and Couratari tenuicarpa A. C. Sm.(Lecythidaceae). Acta Amazonica 15(1): 225-234. Op 17 januari 2009 ontleend.

• Oak Ridge Associated Universities 2007. Radioactiviteit van paranoten. Oak Ridge Associated Universities. Op 17 januari 2009 ontleend.

• Peters, U., C. B. Foster, N. Chatterjee, A. Schatzkin, D. Reding, G. L. Andriole, E. D. Crawford, S. Sturup, S. J. Chanock, and R. B. Hayes. 2007. Serum selenium en risico van prostaatkanker: A nested case-control study. Am J Clin Nutr. 85(1):209-217. PMID 17209198.

• Silvertown, J. 2004. Duurzaamheid in een notendop. Trends in Ecology & Evolution 19(6): 276-278. Op 17 januari 2009 ontleend.

• Taitson, B. 2007. Noten oogsten, levens verbeteren in Brazilië. WWF. Op 17 januari 2009 ontleend.

• United States Department of Agriculture. 2008. USDA national nutrient database for standard reference, release 21. Ministerie van Landbouw van de Verenigde Staten, Dienst Landbouwkundig Onderzoek. Op 17 januari 2009 ontleend.