In de verslavingszorg verwijst een “terugval” naar het opnieuw optreden van het verslavende gedrag, na een poging tot herstel. Het is nuttig om tijdens de herstelpogingen specifiek aandacht te besteden aan terugval. Statistisch gezien zullen de meeste mensen die een herstelpoging doen, op een bepaald moment een terugval ervaren. Zonder voorafgaande voorbereiding, zal hunkeren onvermijdelijk leiden tot terugval. Wanneer een terugval optreedt, kunnen gevoelens van schuld en zelfverwijt de situatie alleen maar verergeren.
Relapse Prevention Therapy (RPT, Marlatt & Donovan, 2005) is een type cognitief-gedragstherapeutische therapie. RPT beoogt terugval te beperken of te voorkomen door de therapiedeelnemer te helpen anticiperen op omstandigheden die waarschijnlijk een terugval zullen uitlokken. Men kan van tevoren een strategie ontwikkelen om met deze risicovolle situaties om te gaan. Dit wordt een terugvalpreventieplan genoemd. Therapiedeelnemers leren bijvoorbeeld dat bepaalde gevoelens veel voorkomende triggers zijn voor terugval. We vatten deze gevoelens samen met het acroniem BHALT: verveeld, hongerig, boos, eenzaam en moe. Terugvalpreventietherapie leert de deelnemers om alert te zijn op dit soort gevoelens en een plan van aanpak te hebben om ermee om te gaan.
Andere omstandigheden die terugval triggeren zijn omgevingscues die hunkeren naar opwekken. Dit kunnen mensen, plaatsen of dingen zijn die worden geassocieerd met de plezierige gevoelens van verslavend gedrag. Bijvoorbeeld, sommige mensen die drugs injecteren vinden dat de aanblik van bloed krachtige verlangens kan opwekken. Hetzelfde geldt voor een griepinenting of een routine bloedtest. Terugvalpreventietherapie helpt deelnemers aan de therapie om mogelijke omgevingsfactoren te identificeren die hunkering kunnen opwekken. Vervolgens ontwikkelen ze een strategie om met deze signalen om te gaan.
RPT leert deelnemers ook om terugval in het juiste perspectief te plaatsen. Wanneer een herstellende persoon een terugval heeft, interpreteren ze dit vaak als een mislukking. Een persoon kan geloven dat zo’n “mislukking” het bewijs is van zijn onvermogen om te herstellen. Natuurlijk, als iemand gelooft dat hij niet kan herstellen, heeft het geen zin om het te proberen. Op basis van deze (onjuiste) conclusie ziet de herstellende persoon geen andere mogelijkheid dan serieus terug te keren naar zijn verslaving.
RPT probeert deze verkeerde interpretatie te voorkomen door terugvallen voor te stellen als prolapses. Met andere woorden, terugvallen worden geherinterpreteerd als kansen voor het leren en verbeteren van copingvaardigheden. Dit perspectief dient om terugvallen zo tijdgebonden en onschuldig mogelijk te houden. Op deze manier bekeken, zouden ze ook “uitglijders” of “lapses” kunnen worden genoemd in plaats van terugvallen.