Niffels, hoesten, koorts, pijn, gezwollen lymfeklieren, overgeven en diarree. Het is weer zover: De builenpest staat weer voor de deur.

Vorige maand werd bij een derde kat in Wyoming de pest vastgesteld, wat een waarschuwing van staatsgezondheidsfunctionarissen bespoedigde. Hoewel de ziekte het meest bekend is als de veroorzaker van de Zwarte Dood in de 14e eeuw, is de pest nog steeds in ons midden. Volgens het Ministerie van Volksgezondheid van Wyoming doen zich in de Verenigde Staten elk jaar ongeveer zeven besmettingen voor. Wereldwijd, honderden, op zijn minst.

Al deze infecties komen voort uit één definitieve ziekte: de builenpest – de pest. Of liever, het is een van de drie mogelijke vormen die de ziekte, veroorzaakt door de bacterie Yersinia pestis, kan aannemen. De naam komt van de gezwollen lymfeklieren, waar geïnfecteerde cellen, die “builen” worden genoemd, zich verzamelen. Pest veroorzaakt door Yersinia pestis kan zich ook manifesteren als longpest, waarbij de infectie zich concentreert in de longen, en kan worden verspreid door het ophoesten van door de lucht verspreide druppeltjes. De laatste vorm is de werkelijk afschuwelijke septikemische pest, waarbij de infectie zich verspreidt naar het bloed, waardoor het lichaamsweefsel een vrieskleur krijgt.

Onze wereld is gevuld met zoveel plagen – builenpest, zeker, maar ook sprinkhanen, de griep, klimaatverandering, Starbucks, Twitter – maar weinig hebben zo’n ernstige impact gehad als de pest. “De builenpest is veruit de meest voorkomende, en de meest iconische plaag,” zowel historisch als nu, zegt David Markman, een bioloog die volgende maand zijn doctoraat krijgt aan de Colorado State University.

Volgens bioloog Nils Christian Stenseth van de Universiteit van Oslo komt geen enkele andere gedocumenteerde ziekte-uitbraak in de buurt van de dodelijkheid van de Zwarte Dood, die destijds 50 procent van de Europese bevolking uitroeide – honderden miljoenen mensen. De pest van Justinianus doodde tientallen miljoenen mensen aan de rand van de Middellandse Zee, bijna een millennium vóór de Zwarte Dood, en een derde pandemie verspreidde zich wereldwijd vanuit de Chinese provincie Yunnan aan het begin van de 20e eeuw. Historische verslagen documenteren talrijke kleinere pestuitbraken tussen deze grotere pandemieën.

En diezelfde builenpest is chronisch geweest tot op de dag van vandaag. Tot voor kort was er discussie over de vraag of de hedendaagse pest, veroorzaakt door Yersinia pestis, wel dezelfde ziekte was als de plagen uit het verleden. Het bewijs bleef lang beperkt tot gelijkenissen in de beschrijving, uit weliswaar beperkte registers. Onderzoekers, waaronder het team van Stenseth, zijn er echter in geslaagd om met genetische tests te bewijzen dat het om de pest gaat. “Door te kijken naar karkassen, skeletten waarvan bekend is dat ze zijn gestorven aan wat ze tijdens de Zwarte Dood de pest noemden, hebben ze daar de Yersinia pestis, dezelfde bacterie, gevonden,” zegt hij. “Die discussie is beslecht.”

In de V.S. zijn pestgevallen in het Westen te vinden, maar nergens anders. Deze gebieden hebben de neiging landelijker te zijn dan het pestvrije Oosten, maar Markman zegt dat dit waarschijnlijk toeval is. Hoewel de exacte oorzaak van de geografische concentraties van de ziekte nog geen uitgemaakte zaak is, wijst Markman op de gemiddelde bodemvochtigheid en de aanwezigheid van gravende knaagdieren zoals prairiehonden als mogelijke factoren. Ook Stenseth gelooft dat het antwoord in de modder kan liggen, een factor die verband kan houden met het bewijs dat de klimaatverandering de uitbraken in sommige gebieden doet toenemen, en in andere juist doet afnemen. “Mijn voorgevoel zegt dat het iets te maken kan hebben met de eigenschappen van de grond, dat die niet te droog is, maar ook niet te nat, erg vochtig,” zegt Stenseth. “Het komt altijd voor bij knaagdiersoorten, meestal bij een gravende soort. Deze kolonies zijn meestal vrij vochtig. Maar ik weet het niet, en het wetenschappelijke veld weet het niet.”

Naast de handvol jaarlijkse besmettingen die in het westen van de VS voorkomen, is de pest nog steeds een belangrijk hedendaags probleem, vooral in ontwikkelingslanden met een bijzondere mix van klimatologische omstandigheden. Wereldwijd sterven er elk jaar duizenden aan. In 2017 en 2018 kende Madagaskar een bijzonder virulente uitbraak van longpest – de vorm die snelle verspreiding van mens op mens mogelijk maakt – met duizenden infecties en honderden doden. Centraal-Azië, Noord-China, en delen van Zuid-Amerika ervaren elk jaar kleine uitbraken. “We moeten ons ervan bewust zijn dat dit niet alleen een historisch iets is. Het is in de vorige eeuw al veel gebeurd. Pest komt op dit moment over de hele wereld voor,” zegt Stenseth.

Markman wijst op de relatieve ontoegankelijkheid van antibiotica en andere medische zorg in Madagaskar, evenals verschillen in hygiëne, als belangrijke factoren voor de uitbraak. Stenseth wijst op de risicofactoren van Madagaskar als reden dat het grootste deel van de wereld niet hoeft te vrezen voor een uitbraak. “Als het waar is, zoals ik geloof, dat menselijke ectoparasieten” – vlooien en luizen – “een sleutelrol spelen, dan raak je de ziekte ook kwijt als je de ectoparasieten uitroeit.” (Zelfs de Zwarte Dood, waarvan ratten lange tijd de schuld kregen, werd volgens Stenseth waarschijnlijk alleen door vlooien verspreid.)

Dit is het geval met de pest. Hoewel mensen de ziekte krijgen, is het niet echt van ons. “Je moet onthouden, altijd onthouden dat pest, hoewel we ons ermee bezighouden vanwege de menselijke gevallen, echt een ziekte van wilde dieren is,” zegt Stenseth.

De overgrote meerderheid van de gevallen doet zich voor onder dieren – knaagdieren en vlooien, meestal – waarvan er veel onontdekt blijven door mensen. “Dit is een van de hindernissen waarmee we worden geconfronteerd met pest, omdat het in stand wordt gehouden in wilde dierenpopulaties en vervolgens overslaat naar mensen,” zegt Markman. “Dus dat maakt het bestuderen ervan een beetje anders.”

Dat dieren de ziekte bij zich dragen, kan antwoord geven op de vraag waarom de pest zoveel eeuwen heeft standgehouden, zelfs in perioden zonder massale menselijke uitbraak. “Of het wordt gehandhaafd op lage niveaus in dierpopulaties, en het lage niveau ontsnapt aan onze detectie, of dat de bacteriën worden gehandhaafd in een ander reservoir dat het gewoon gedurende lange perioden herbergt, weten we niet,” zegt Markman.

Markman’s onderzoek heeft zich gericht op de mogelijkheid dat pestbacteriën kunnen worden opgeslagen in amoebecellen, zich schuilhouden en de volgende grote uitbraak plannen. Zijn laboratorium heeft aangetoond dat Yersinia pestis kan overleven en zich kan vermenigvuldigen in amoebes, maar in het wild zijn nog geen pest-gevulde amoebes ontdekt. Als Markman’s hypothese juist is, zou dat betekenen dat pest-amoeben soms worden opgenomen door een knaagdier of vlo, en dan terug in de infectiecyclus worden geschopt.

Markman zegt dat honderden andere menselijke en dierlijke ziekteverwekkers in staat zijn gebleken om zich op deze manier via amoeben te verspreiden, waaronder de veteranenziekte en lepra. “Een vergelijking die ik graag gebruik is die van een paard van Troje,” zegt hij. “Dus het potentieel van amoeben om op lange termijn te fungeren als een reservoir voor deze ziekteverwekkers is verontrustend, zowel vanuit het oogpunt van de volksgezondheid, maar ook vanuit het oogpunt van bioveiligheid.”

Verontrustend, misschien. Maar een bio-attack is niet waarschijnlijk, althans volgens Stenseth. Hoewel hij opmerkt dat het Ministerie van Defensie van de Sovjet-Unie de pestbacterie een halve eeuw lang van nabij heeft bestudeerd, en dat de Japanners tijdens de Tweede Wereldoorlog met luchtkanonnen besmette vlooien over China hebben verspreid, zegt hij: “De pest is geen erg efficiënt middel om bioterreur mee uit te oefenen. Het komt zeer weinig voor onder knaagdieren, en het is zeer moeilijk te verspreiden.”

Toch zijn voor Stenseth de toevallige gevallen van pest die wereldwijd nog steeds voorkomen, al schrikwekkend genoeg.

Dit verhaal verscheen oorspronkelijk als Waarom bestaat de builenpest vandaag de dag nog? Het antwoord zou in de bodem kunnen liggen op Pacific Standard, een redactionele partnersite. Abonneer u op de nieuwsbrief van het tijdschrift en volg Pacific Standard op Twitter om journalistiek in het algemeen belang te steunen.