Zo’n 2000 jaar geleden volgden drie Wijzen de Ster van Bethlehem naar Jeruzalem, zoals het bekende verhaal in het evangelie van Matteüs gaat. En na overleg met koning Herodes van Judea vonden de mannen het pasgeboren kindje Jezus in het stadje Bethlehem. Of zo’n gebeurtenis in de geschiedenis echt heeft plaatsgevonden is moeilijk te bewijzen, maar als dat zo is, wat was dan de Ster van Bethlehem?

Dit is een vraag waar geleerden al lang over nadenken, niet alleen vanuit een religieus of historisch perspectief, maar ook vanuit een wetenschappelijk perspectief. Er zijn veel theorieën geopperd, van een astronomische gebeurtenis tot een astrologische horoscoop, maar dankzij de moderne astronomie komen wetenschappers steeds dichter bij een antwoord.

“Als wat in het Nieuwe Testament staat een historisch verslag van iets is, dan vereist dat historische verslag een verklaring,” vertelde David Weintraub, een professor in de fysica en astronomie aan de Vanderbilt Universiteit in Tennessee, in een e-mail aan All About Space. “Als een astronoom, wil je een astronomische verklaring.”

Gerelateerd: Nu hemellichamen samenkomen, vragen velen zich af: maakt de Ster van Bethlehem een comeback?

De Ster van Bethlehem was geen komeet of een supernova

We weten dat de Komeet van Halley zichtbaar was aan de hemel in 11 v. Chr. Toen de Wijzen echter naar Jeruzalem trokken en verder naar Bethlehem, lijkt het onwaarschijnlijk dat ze een komeet volgden, omdat de positie van de komeet zou zijn veranderd naarmate de aarde draaide, zodat de komeet hen niet in één bepaalde richting zou hebben geleid. Bovendien werden kometen in de antieke wereld vaak beschouwd als een slecht voorteken.

“Voor kerstkaarten is het een leuk plaatje met een komeet en een staart, maar in die tijd waren kometen aan de hemel meestal een voorbode van naderend onheil,” vertelde Grant Mathews, een professor in theoretische astrofysica en kosmologie aan de Universiteit van Notre Dame in Indiana, aan All About Space in een e-mail.

Gerelateerd: Was de Ster van Bethlehem een ster, komeet … of wonder?

We kunnen ook nova’s en supernova’s uitsluiten. Beide gebeurtenissen zouden hebben geleid tot een detecteerbaar overblijfsel, maar astronomen hebben niets gevonden dat uit deze tijd zou kunnen dateren.

En als de Wijzen een ster hadden gevolgd, hadden ze waarschijnlijk in een cirkel gelopen. “Je kunt geen ster volgen van Bagdad naar Jeruzalem naar Bethlehem,” zei Weintraub. “Sterren doen dat niet. Ze komen op en gaan weer onder, en ze blijven niet aan de hemel staan.”

Zulk een gebeurtenis zou zeker ook door anderen in die tijd zijn gezien. Hoewel nova’s naar verluidt vrij zeldzaam zijn, zou je toch verwachten dat er andere historische verslagen te vinden zijn van een grote, heldere gebeurtenis aan de hemel.

Andere theorieën suggereren een supernova in het Andromedastelsel als de oorzaak, zoals beschreven in een studie uit 2005, gepubliceerd in het tijdschrift The Observatory. Hoewel het mogelijk is om het sterrenstelsel met het blote oog te zien, zou het niet mogelijk zijn geweest om een ster supernova te zien gaan en daarin te exploderen – zelfs met behulp van een telescoop.

Gerelateerd: Beste telescopen 2020: Top picks voor beginners, planeten bekijken, astrofotografie en alleskunners

De “ster” zou een hele sterrenhemel kunnen zijn geweest

Dit leidt ons tot een van de twee mogelijkheden. De eerste is dat de Wijzen een astrologische interpretatie van de hemel maakten. Het feit dat ze Herodes de weg moesten vragen toen ze aankwamen, suggereert dat ze niet naar hun eindbestemming werden geleid door een enkel helder object.

Astrologie werd veel gebruikt in die tijd, en omdat de Wijzen uit Babylon kwamen, is het aannemelijk dat zij astrologen waren. En door een bepaalde opstelling van planeten en sterren, kunnen zij een verborgen betekenis in de sterren hebben gelezen, die hen naar Koning Herodes leidde. Zo zou bijvoorbeeld de weergave van Jupiter hier van grote betekenis kunnen zijn geweest, want de astrologie associeerde de planeet Jupiter met koningschap, zodat het passeren van de maan in het sterrenbeeld Ram op 17 april 6 v. Chr. de geboorte van Christus zou kunnen hebben ingeluid.

Gerelateerd: Afbeeldingen: Oudste astrologenbord ter wereld

“Moderne astronomen hechten geen geloof aan astrologie, maar ‘modern’ is belangrijk in deze context,” zei Weintraub. “Wat belangrijk is, is wat mensen 2000 jaar geleden dachten. Astrologie was toen een belangrijk onderwerp. De verklaring die ik heb gevonden en die het meest logisch is, is dat het astrologisch was.”

Of, de “ster” kan een conjunctie zijn geweest

De andere, meer astronomische verklaring is dat er inderdaad een helder object aan de hemel was – een conjunctie tussen planeten en sterren. Een conjunctie doet zich voor wanneer twee of meer hemellichamen elkaar aan de nachtelijke hemel lijken te ontmoeten vanaf onze plaats op aarde. Deze gebeurtenissen kunnen dagen of weken lang elke nacht op dezelfde plaats plaatsvinden. Als de wijzen het moment van samenstand zouden volgen, is het mogelijk dat ze in een specifieke richting zouden zijn geleid.

Gerelateerd: ‘Grote conjunctie’ van Jupiter en Saturnus zal een ‘kerstster’ vormen op de winterzonnewende

Astronoom Michael Molnar suggereerde in zijn boek “The Star of Bethlehem” (Rutgers University Press, 1999) dat een conjunctietheorie wel eens correct zou kunnen zijn. Als de “ster” het resultaat was van een conjunctie (en deze historische gebeurtenis echt heeft plaatsgevonden), dan zijn er een aantal verschillende samenstanden die de boosdoener zouden kunnen zijn.

De meest veelbelovende, en die waar Mathews de voorkeur aan geeft, is misschien een samenstand van Jupiter, Saturnus, de maan en de zon in het sterrenbeeld Ram op 17 april 6 v. Chr. Deze samenstand past om een paar redenen in het verhaal. Ten eerste vond deze samenstand plaats in de vroege ochtenduren, wat overeenkomt met de beschrijving in het evangelie van de Ster van Bethlehem als een opkomende morgenster. Ook verloren de Wijzen de ster uit het oog, voordat zij deze tot rust zagen komen op de plaats waar het kindje Jezus in de stal lag. Dit zou het gevolg kunnen zijn geweest van de retrograde beweging van Jupiter, wat betekent dat deze van richting lijkt te veranderen aan de nachthemel wanneer de baan van de aarde hem inhaalt.

“Normaal bewegen planeten oostwaarts als je ze aan de hemel volgt,” zei Mathews. “Maar als ze door retrograde beweging gaan, draaien ze zich om en gaan in de richting waarin de sterren ’s nachts opkomen en ondergaan.”

Twee andere conjuncties rond een vergelijkbare tijd zien er ook veelbelovend uit. De ene is de samenstand van Jupiter, Venus en de ster Regulus in het sterrenbeeld Leeuw op 17 juni 2 v. Chr. Zonder de hulp van een telescoop zouden de twee planeten verschijnen als één “ster”, helderder dan Venus en Jupiter afzonderlijk. Een andere conjunctie vond plaats in 6 v. Chr. tussen Jupiter, Saturnus en Mars in het sterrenbeeld Vissen. Maar geen van beide samenstanden komt zo overeen met de beschrijving in het Nieuwe Testament als de samenstand op 17 april 6 v. Chr.

Het mysterie blijft bestaan

Hoewel wetenschappers verschillende mogelijkheden hebben uitgesloten, zullen we misschien nooit zeker weten wat de Ster van Bethlehem was of dat het zelfs echt gebeurd is, behoudens een opmerkelijke archeologische vondst. Maar het is een vraag die jaar na jaar opduikt, en het zal de interesse van zowel wetenschappers als historici nog vele jaren blijven wekken.

“Niets in de wetenschap is ooit een uitgemaakte zaak, en dat geldt ook voor de geschiedenis,” zei Mathews. “We zullen misschien nooit weten of de Ster van Bethlehem een conjunctie was, een astrologische gebeurtenis of een fabel om het christendom vooruit te helpen. Misschien was het gewoon een wonder.”

Aanvullende bronnen:

• Lees meer over de theorieën van astronomen over de Ster van Bethlehem op The Conversation.
• Lees hoe oude Babylonische astronomen Jupiter volgden, van Space.com.
• Hier zijn enkele leuke weetjes over de grote conjunctie van Jupiter en Saturnus in 2020.

Dit artikel werd aangepast van een eerdere versie gepubliceerd in All About Space magazine, een Future Ltd. publicatie.