We leven in een wereld van gewelddadige betwistingen van de status quo, van Chili en Irak tot Hongkong, Catalonië en de uitstervende opstand. Deze protesten worden in de media meestal gepresenteerd als uitingen van woede tegen “het systeem” en zijn bij uitstek geschikt voor tv-journaals, waar ze over onze schermen flitsen in 15-seconden spatten van kleur, rook en soms bloed.

Het gaat hier om enorme opstanden. In Chili, bijvoorbeeld, demonstreerden vorige maand naar schatting een miljoen mensen. De volgende dag waren er 19 doden, bijna 2500 gewonden en meer dan 2800 gearresteerden.

Hoe kunnen we deze omwentelingen interpreteren? Zijn ze revolutionair of slechts een reeks spectaculaire woede-uitbarstingen? En zijn ze gedoemd te mislukken?

Kernmerken van een revolutie

Als historicus van de Franse Revolutie van 1789-99 denk ik vaak na over de gelijkenissen tussen de vijf grote revoluties van de moderne wereld – de Engelse Revolutie (1649), de Amerikaanse Revolutie (1776), de Franse Revolutie (1789), de Russische Revolutie (1917) en de Chinese Revolutie (1949).

Een belangrijke vraag vandaag is of de opstanden waarvan wij thans getuige zijn, ook revolutionair zijn.

Een revolutiemodel dat aan de vijf grote revoluties is ontleend, kan ons veel vertellen over de vraag waarom zij zich voordoen en bepaalde trajecten volgen. De belangrijkste kenmerken zijn:

• lange-termijnoorzaken en de populariteit van een sociaal-politieke ideologie die haaks staat op het heersende regime

• korte-termijnontstekingen van wijdverbreid protest

• momenten van gewelddadige confrontatie die de machthebbersdie de machthebbers niet kunnen bedwingen als delen van de strijdkrachten overlopen naar rebellen

• de consolidatie van een brede en zegevierende alliantie tegen het bestaande regime

• een daaropvolgende breuk in de revolutionaire alliantie als rivaliserende facties strijden om de macht

• de wederoprichting van een nieuwe orde als een revolutionaire leider erin slaagt de macht te consolideren.

Waarom de protesten van vandaag niet revolutionair zijn

Dit model geeft aan dat de omwentelingen in onze hedendaagse wereld niet revolutionair zijn – of nog niet.

Het meest waarschijnlijk om revolutionair te worden is in Irak, waar het regime de bereidheid heeft getoond om zijn eigen burgers te doden (meer dan 300 alleen al in oktober). Dit wijst erop dat elke concessie aan de demonstranten onvermijdelijk als ontoereikend zal worden beschouwd.

We weten niet hoe de buitengewone opstand in Hong Kong zal eindigen, maar het is veelzeggend dat er geen noemenswaardige overlopers van politie of leger naar de protestbeweging lijken te zijn geweest.

Mensen worden veel vaker boos dan dat ze in opstand komen. En opstanden worden zelden revoluties.

Dus moeten we onderscheid maken tussen grote revoluties die sociale en politieke structuren veranderen, staatsgrepen door gewapende elites en gewone vormen van protest over bepaalde kwesties. Een voorbeeld hiervan zijn de massale, gewelddadige en uiteindelijk succesvolle protesten in Ecuador vorige maand, die de regering dwongen een bezuinigingspakket te schrappen.

De protesten in Hongkong en Catalonië vallen in weer een andere categorie: ze hebben beperkte doelen voor politieke soevereiniteit in plaats van meer algemene doelstellingen.

Alle succesvolle revoluties worden in het begin gekenmerkt door brede allianties, aangezien de diepgewortelde grieven van een reeks sociale groepen zich samenballen rond het verzet tegen het bestaande regime.

Ze beginnen met massale steun. Om die reden zal de Extinction Rebellion waarschijnlijk alleen slagen met bescheiden doelstellingen, namelijk onwillige regeringen ertoe aanzetten meer te doen aan klimaatverandering, in plaats van met zijn veel ambitieuzere aspiraties van

een nationale burgerassemblee, bestaande uit willekeurig gekozen gewone mensen, om met een programma voor verandering te komen.

Massaprotesten mislukken ook wanneer ze niet in staat zijn eenheid te creëren rond kerndoelen. De Arabische lente, bijvoorbeeld, was zo veelbelovend toen deze in 2010 tot bloei kwam, maar heeft, mogelijk met uitzondering van Tunesië, niet geleid tot veranderingen van betekenis.

Revolutionaire allianties stortten snel in een burgeroorlog (zoals in Libië) of slaagden er niet in de strijdkrachten te neutraliseren (zoals in Egypte en Syrië).

Waarom is er zoveel woede?

Fundamenteel voor een begrip van de woede die vandaag zo duidelijk is, is het “democratisch deficit”. Dit verwijst naar de publieke woede over de manier waarop de hoogwaterlijn van democratische hervormingen over de hele wereld in de jaren negentig – vergezeld van de sirenenzang van economische globalisering – zulke ongelijke sociale resultaten heeft gehad.

Een uitdrukking van deze woede is de opkomst van angstige xenofobie die deskundig wordt veroverd door populistische politici, het beroemdst in het geval van Donald Trump, maar ook vele anderen, van Jair Bolsonaro in Brazilië tot Rodrigo Duterte in de Filippijnen en Victor Orbán in Hongarije.

Inderdaad zijn er sommigen die beweren dat het westerse liberalisme nu heeft gefaald).

Elders is de woede eerder volks dan populistisch. In opstanden van Libanon en Irak tot Zimbabwe en Chili is de wrok vooral gericht op het bewijs van wijdverspreide corruptie, omdat elites de basisnormen van transparantie en gelijkheid aan hun laars lappen door overheidsgeld in hun zakken en die van hun handlangers te laten verdwijnen.

De bredere context van de huidige omwentelingen omvat ook de ongelijke terugtrekking van de VS uit het internationale engagement, wat nieuwe kansen biedt aan twee autoritaire grootmachten (Rusland en China) die gedreven worden door dromen van nieuwe imperia.

De Verenigde Naties, intussen, mislukken in hun poging om alternatief leiderschap te bieden door middel van een op regels gebaseerd internationaal systeem.

De toestand van de wereldeconomie speelt ook een rol. Op plaatsen waar de economische groei stagneert, zijn kleine prijsstijgingen meer dan alleen irritant. Ze ontploffen in opstanden, zoals de recente belasting op WhatsApp in Libanon en de verhoging van de metrotarieven in Chili.

Op beide plaatsen was er al diepgewortelde woede. Chili, bijvoorbeeld, is een van de rijkste landen van Latijns-Amerika, maar heeft een van de slechtste niveaus van inkomensgelijkheid van de 36 landen in de Organisatie voor Economische Samenwerking en Ontwikkeling.

Rebellions with new characteristics

Natuurlijk weten we niet hoe deze protestbewegingen zullen eindigen. Hoewel het onwaarschijnlijk is dat een van de opstanden tot revolutionaire veranderingen zal leiden, zijn we getuige van duidelijk 21e eeuwse omwentelingen met nieuwe kenmerken.

Een van de meest invloedrijke benaderingen om de lange-termijn geschiedenis en de aard van protest en opstand te begrijpen is afkomstig van de Amerikaanse socioloog Charles Tilly.

Tilly’s studies van de Europese geschiedenis hebben twee hoofdkenmerken aan het licht gebracht.

In de eerste plaats veranderen de vormen van protest in de loop der tijden als functie van bredere veranderingen in de economische en politieke structuren. De voedselrellen van de pre-industriële samenleving maakten bijvoorbeeld plaats voor de stakingen en politieke demonstraties van de moderne wereld.

En vandaag de dag is de transnationale reikwijdte van de Extinction Rebellion symptomatisch voor een nieuw mondiaal tijdperk. Er zijn ook nieuwe protesttactieken in opkomst, zoals de flashmobs en Lennon walls in Hongkong.

Tilly’s tweede theorie was dat collectief protest, zowel vreedzaam als gewelddadig, endemisch is en zich niet beperkt tot jaren van spectaculaire revolutionaire omwentelingen, zoals 1789 of 1917. Het is een voortdurende uiting van conflict tussen “strijdende partijen” om de macht, inclusief de staat. Het maakt deel uit van het historische weefsel van alle samenlevingen.

Zelfs in een stabiel en welvarend land als Australië anno 2019, heerst er een diep cynisme rond de inzet voor het algemeen welzijn. Dit is ontstaan door een gebrek aan duidelijk leiderschap op het gebied van klimaatverandering en energiebeleid, zelfzuchtig ondernemingsbestuur en vestingpolitiek.

Dit alles wijst erop dat premier Scott Morrison niet alleen naar de wind fluit als hij denkt dat hij de aard van het protest in het hedendaagse Australië kan dicteren en zelfs kan terugdringen – hij is ook onwetend over de geschiedenis ervan.