Je hebt deze uniek gevormde symbolen waarschijnlijk wel eens gezien op hangers die door Joodse vrouwen worden gedragen of die in Judaica winkels worden uitgestald. En in Israël is de hamsa – aan halskettingen, sleutelhangers of aan de muur – net zo alomtegenwoordig als de davidster.

Maar wat is een hamsa precies? En wat maakt het Joods?

Op zoek naar een hamsa? U kunt een grote verscheidenheid vinden in de meeste Judaica winkels en online.

Dit symbool van een oog ingebed in de palm van een open hand heeft door de eeuwen heen tal van andere namen gehad, waaronder het oog van Fatima, de hand van Fatima, en de hand van Miriam. De vorm wordt soms natuurlijk en soms symmetrisch weergegeven met een tweede duim in plaats van de pink.

De hamsa is door geleerden op verschillende manieren geïnterpreteerd als een joods, christelijk of islamitisch amulet, en als een heidens vruchtbaarheidssymbool. Maar zelfs als de magische vorm gehuld blijft in mysterie en geleerden debatteren over bijna elk aspect van zijn ontstaan, wordt het vandaag de dag erkend als een kabbalistisch amulet en als een belangrijk symbool in de Joodse kunst.

Hamsa Oorsprong

Zoals de verwijzingen naar Fatima (de dochter van Mohammed) en naar Miriam (de zuster van Mozes) suggereren, heeft het amulet betekenis voor zowel Joden als Moslims. Een van de meest prominente vroege verschijningen van de hamsa is de afbeelding van een grote open hand die voorkomt op de Puerta Judiciaria (Poort des Oordeels) van het Alhambra, een 14de-eeuws Islamitisch fort in Zuid-Spanje.

De Alhambra-hand van Fatima lijkt te zijn gebaseerd op het Arabische woord “khamsa,” dat “vijf” betekent, een getal dat zelf wordt geïdentificeerd met het bestrijden van het Boze Oog. Het Alhambra-motief, evenals andere Spaanse en Moorse handafbeeldingen, verwijst naar de vijf zuilen van de Islam (geloof, vasten, bedevaart, gebed en belasting) in de vijf vingers van de hand.

Volgens de islamitische folklore werd Fatima’s hand een symbool van geloof nadat haar man Ali op een dag thuiskwam met een nieuwe vrouw. Fatima, die op dat moment aan het koken was, liet de soeplepel vallen die ze had gebruikt. Toch was ze zo in beslag genomen door de nieuwkomer dat ze bleef roeren met haar blote hand, nauwelijks merkend dat ze zich verbrandde.

Het zou niet ongebruikelijk zijn dat een islamitisch symbool zijn weg vond naar de Sefardisch-Joodse cultuur, die naast de islam floreerde. Amuletten zijn echter enigszins problematisch in het Jodendom omdat de Bijbel magie en waarzeggerij verbiedt. Toch verwijst de Talmoed bij verschillende gelegenheden naar amuletten, of kamiyot, wat afkomstig zou kunnen zijn van het Hebreeuwse woord “binden”. Eén wet staat het dragen van een goedgekeurd amulet op de Sjabbat toe, wat suggereert dat amuletten op een bepaald moment in de geschiedenis gebruikelijk waren onder Joden. (Sjabbat 53a, 61a)

De kunsthistoricus Walter Leo Hildburgh oppert ook de mogelijkheid dat de hamsa christelijke wortels heeft, en beïnvloed zou kunnen zijn door de christelijke kunstvorm waarbij Maria haar handen vaak in een “vijg”-houding draagt, of een configuratie waarbij de duim onder de wijsvinger naast de middelvinger is gestoken.

Volgens Ahmed Achrati, professor aan de Universiteit van Chicago, is de hamsa niet noodzakelijkerwijs ontstaan in een religieuze context. De vorm van de open hand komt voor in paleolithische grotten in Frankrijk, Spanje, Argentinië en Australië, waaronder een site in Algerije die de naam De Grot van de Handen kreeg.

In de Egyptische kunst wordt de menselijke geest (ka genoemd) voorgesteld door twee armen die naar boven reiken (in de vorm van een hoefijzer), zij het met slechts twee vingers aan elke hand. Het symbool van de Fenicische maangodin Tanit lijkt op een vrouw die haar handen opheft, en handen vonden ook hun weg naar grafdecoraties. Etrusken schilderden handen met hoorns op hun graven, en sommige Joodse begrafenispraktijken hadden afbeeldingen van handen (die de priesterlijke zegening suggereerden) op stenen markeringen van Levitische graven. Al deze dingen kunnen worden beschouwd als zeer vroege voorlopers van de hamsa.

Joodse opvattingen over hamsas

Het is moeilijk om de exacte tijd aan te geven waarop de hamsa in de Joodse cultuur opkwam, hoewel het duidelijk een symbool is van Sefardische aard. Joden gebruikten de hamsa wellicht om de hand van God aan te roepen, of om het Boze Oog tegen te gaan met het oog dat in de handpalm is ingebed. Sommige hamsa’s bevatten afbeeldingen van vissen, in overeenstemming met de verklaring van Rabbi Yose zoon van Hanina in de Talmoed dat de nakomelingen van Jozef, die in Genesis 48:16 de zegen van Jakob ontvingen dat zij zich vermenigvuldigden als vissen, als vissen beschermd zijn tegen het Boze Oog. Hij legt uit: “het water bedekt de vissen van de zee, zodat het oog geen macht over hen heeft (Berakhot 55b).”

Andere iconen naast ogen en vissen hebben ook hun weg gevonden naar de hamsa, waaronder de Ster van David, gebeden voor de reiziger, de Shema, de zegen over het huis, en de kleuren rood en blauw, waarvan beide worden gezegd dat ze het Boze Oog tegenwerken.

Het symbool van de hand, en vaak van priesterhanden, komt voor in kabbalistische manuscripten en amuletten, en verdubbelt zich als de letter shin, de eerste letter van de goddelijke naam Shaddai. Deze afbeelding van de menselijke hand op de goddelijke naam en hand kan het effect hebben gehad van het creëren van een brug tussen de aanbidder en God.

De Hamsa Vandaag

De recente opleving van de belangstelling voor Kabbalah, deels te danken aan de inspanningen van beroemdheden zoals Madonna, Brittany Spears, en Demi Moore, heeft een nieuw publiek voor Kabbalah-accessoires met zich meegebracht, waaronder hamsas.

Hamsas kunnen vandaag de dag worden gekocht in Judaica-winkels over de hele wereld, en zelfs via bedrijven zoals Sears en Saks Fifth Avenue. Veel mensen hangen ze in hun huis, en het is niet ongewoon om ze te zien bungelen aan de achteruitkijkspiegels van taxi’s en vrachtwagens. Behalve aan halskettingen en wandkleden, zijn hamsas ook te vinden op mezuzahs, armbanden, oorbellen, boekenleggers, sleutelhangers en kandelaars.

Eigentijdse joodse kunstenaars gebruiken de hamsa-vorm, en sommigen zoals Mark Podwal vinden een groot publiek voor hun werk.

Hamsas spelen vandaag de dag nog steeds een rol in sommige Sefardische rituelen. Tijdens de henna-ceremonie, wanneer bruiden ter voorbereiding op hun huwelijk worden versierd, kunnen bruiden een hamsa om hun hals dragen om het Boze Oog af te weren.

Zelfs als de hamsa vandaag wordt geassocieerd met kabbalah, Israël en het Jodendom, is het misschien de mysterieuze oorsprong van het symbool en het bijgeloof eromheen dat de aandacht trekt van beroemdheden en gewone mensen.

Om dit artikel te lezen, “Wat is een Hamsa?” in het Spaans (leer en español), klik hier.